Liber IX
At non in Pharia manes iacuere fauilla nec cinis exiguus tantam conpescuit umbram; prosiluit busto semustaque membra relinquens degeneremque rogum sequitur conuexa Tonantis. qua niger astriferis conectitur axibus aer quodque patet terras inter lunaeque meatus, semidei manes habitant, quos ignea uirtus innocuos uita patientes aetheris imi fecit et aeternos animam collegit in orbes: non illuc auro positi nec ture sepulti perueniunt. illic postquam se lumine uero inpleuit, stellasque uagas miratus et astra fixa polis, uidit quanta sub nocte iaceret nostra dies risitque sui ludibria trunci. hinc super Emathiae campos et signa cruenti Caesaris ac sparsas uolitauit in aequore classes, et scelerum uindex in sancto pectore Bruti sedit et inuicti posuit se mente Catonis. ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat quem dominum mundi facerent ciuilia bella, oderat et Magnum, quamuis comes isset in arma auspiciis raptus patriae ductuque senatus; at post Thessalicas clades iam pectore toto Pompeianus erat. patriam tutore carentem excepit, populi trepidantia membra refouit, ignauis manibus proiectos reddidit enses, nec regnum cupiens gessit ciuilia bella nec seruire timens. nil causa fecit in armis ille sua: totae post Magni funera partes libertatis erant. quas ne per litora fusas colligeret rapido uictoria Caesaris actu, Corcyrae secreta petit ac mille carinis abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae. quis ratibus tantis fugientia crederet ire agmina, quis pelagus uictas artasse carinas? Dorida tum Malean et apertam Taenaron umbris, inde Cythera petit, Boreaque urguente carinas Graia fugit, Dictaea legit cedentibus undis litora. tunc ausum classi praecludere portus inpulit ac saeuas meritum Phycunta rapinas sparsit, et hinc placidis alto delabitur auris in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum Ausonio monimenta tenes, portusque quietos testatur Libye Phrygio placuisse magistro), cum procul ex alto tendentes uela carinae ancipites tenuere animos, sociosne malorum an ueherent hostes: praeceps facit omne timendum uictor, et in nulla non creditur esse carina. ast illae puppes luctus planctusque ferebant et mala uel duri lacrimas motura Catonis. nam, postquam frustra precibus Cornelia nautas priuignique fugam tenuit, ne forte repulsus litoribus Phariis remearet in aequora truncus, ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri, 'ergo indigna fui,' dixit 'Fortuna, marito accendisse rogum gelidosque effusa per artus incubuisse uiro, laceros exurere crines membraque dispersi pelago conponere Magni, uolneribus cunctis largos infundere fletus, ossibus et tepida uestes inplere fauilla, quidquid ab exstincto licuisset tollere busto in templis sparsura deum. sine funeris ullo ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan obtulit officium graue manibus. o bene nudi Crassorum cineres: Pompeio contigit ignis inuidia maiore deum. similisne malorum sors mihi semper erit? numquam dare iusta licebit coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas? quid porro tumulis opus est aut ulla requiris instrumenta, dolor? non toto in pectore portas, inpia, Pompeium? non imis haeret imago uisceribus? quaerat cineres uictura superstes. nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna, ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens ostendit mihi, Magne, tui. iam flamma resedit, Pompeiumque ferens uanescit solis ad ortus fumus, et inuisi tendunt mihi carbasa uenti. linquere, siqua fides, Pelusia litora nolo. non mihi nunc tellus Pompeio siqua triumphos uicta dedit, non alta terens Capitolia currus gratior; elapsus felix de pectore Magnus: hunc uolumus quem Nilus habet, terraeque nocenti non haerere queror; crimen commendat harenas. tu pete bellorum casus et signa per orbem, Sexte, paterna moue; namque haec mandata reliquit Pompeius uobis in nostra condita cura: "me cum fatalis leto damnauerit hora, excipite, o nati, bellum ciuile, nec umquam, dum terris aliquis nostra de stirpe manebit, Caesaribus regnare uacet. uel sceptra uel urbes libertate sua ualidas inpellite fama nominis: has uobis partes, haec arma relinquo. inueniet classes quisquis Pompeius in undas uenerit, et noster nullis non gentibus heres bella dabit: tantum indomitos memoresque paterni iuris habete animos. uni parere decebit, si faciet partes pro libertate, Catoni." exsolui tibi, Magne, fidem, mandata peregi; insidiae ualuere tuae, deceptaque uixi ne mihi commissas auferrem perfida uoces. iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniunx, si sunt ulla, sequar, quam longo tradita leto incertum est: poenas animae uiuacis ab ipsa ante feram. potuit cernens tua funera, Magne, non fugere in mortem: planctu contusa peribit, effluet in lacrimas: numquam ueniemus ad enses aut laqueos aut praecipites per inania iactus: turpe mori post te solo non posse dolore.' sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu decreuitque pati tenebras puppisque cauernis delituit, saeuumque arte conplexa dolorem perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum. illam non fluctus stridensque rudentibus Eurus mouit et exurgens ad summa pericula clamor, uotaque sollicitis faciens contraria nautis conposita in mortem iacuit fauitque procellis. prima ratem Cypros spumantibus accipit undis; inde tenens pelagus, sed iam moderatior, Eurus in Libycas egit sedes et castra Catonis. tristis, ut in multo mens est praesaga timore, aspexit patrios comites a litore Magnus et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas. 'dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque orbis, an occidimus Romanaque Magnus ad umbras abstulit?' haec fatur; quem contra talia frater: 'o felix, quem sors alias dispersit in oras quique nefas audis: oculos, germane, nocentis spectato genitore fero. non Caesaris armis occubuit dignoque perit auctore ruinae: rege sub inpuro Nilotica rura tenente, hospitii fretus superis et munere tanto in proauos, cecidit donati uictima regni. uidi ego magnanimi lacerantes pectora patris, nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum litore Niliaco socerum iam stare putaui. sed me nec sanguis nec tantum uolnera nostri adfecere senis, quantum gestata per urbem ora ducis, quae transfixo sublimia pilo uidimus: haec fama est oculis uictoris iniqui seruari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum. nam corpus Phariaene canes auidaeque uolucres distulerint, an furtiuus, quem uidimus, ignis soluerit, ignoro. quaecumque iniuria fati abstulit hos artus, superis haec crimina dono: seruata de parte queror.' cum talia Magnus audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem effudit, iustaque furens pietate profatur 'praecipitate rates e sicco litore, nautae; classis in aduersos erumpat remige uentos. ite, duces, mecum (nusquam ciuilibus armis tanta fuit merces) inhumatos condere manes, sanguine semiuiri Magnum satiare tyranni. non ego Pellaeas arces adytisque retectum corpus Alexandri pigra Mareotide mergam? non mihi pyramidum tumulis euolsus Amasis atque alii reges Nilo torrente natabunt? omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra. euoluam busto iam numen gentibus Isim et tectum lino spargam per uolgus Osirim [et sacer in Magni cineres mactabitur Apis] suppositisque deis uram caput. has mihi poenas terra dabit: linquam uacuos cultoribus agros, nec, Nilus cui crescat, erit; solusque tenebis Aegypton, genitor, populis superisque fugatis.' dixerat, et classem saeuus rapiebat in undas; sed Cato laudatam iuuenis conpescuit iram. interea totis audito funere Magni litoribus sonuit percussus planctibus aether, exemploque carens et nulli cognitus aeuo luctus erat, mortem populos deflere potentis. sed magis, ut uisa est lacrimis exhausta, solutas in uoltus effusa comas, Cornelia puppe egrediens, rursus geminato uerbere plangunt. ut primum in sociae peruenit litora terrae, collegit uestes miserique insignia Magni armaque et inpressas auro, quas gesserat olim. exuuias pictasque togas, uelamina summo ter conspecta Ioui, funestoque intulit igni. ille fuit miserae Magni cinis. accipit omnis exemplum pietas, et toto litore busta surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem. sic, ubi depastis summittere gramina campis et renouare parans hibernas Apulus herbas igne fouet terras, simul et Garganus et arua Volturis et calidi lucent buceta Matini. non tamen ad Magni peruenit gratius umbras omne quod in superos audet conuicia uolgus Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis uerba sed a pleno uenientia pectore ueri. 'ciuis obit' inquit 'multum maioribus inpar nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aeuo, cui non ulla fuit iusti reuerentia; salua libertate potens, et solus plebe parata priuatus seruire sibi, rectorque senatus, sed regnantis, erat. nil belli iure poposcit, quaeque dari uoluit uoluit sibi posse negari. inmodicas possedit opes, sed plura retentis intulit. inuasit ferrum, sed ponere norat. praetulit arma togae, sed pacem armatus amauit. iuuit sumpta ducem, iuuit dimissa potestas. casta domus luxuque carens corruptaque numquam fortuna domini. clarum et uenerabile nomen gentibus et multum nostrae quod proderat urbi. olim uera fides Sulla Marioque receptis libertatis obit: Pompeio rebus adempto nunc et ficta perit. non iam regnare pudebit, nec color imperii nec frons erit ulla senatus. o felix, cui summa dies fuit obuia uicto et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses. forsitan in soceri potuisses uiuere regno. scire mori sors prima uiris, set proxima cogi. et mihi, si fatis aliena in iura uenimus, fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti seruari, dum me seruet ceruice recisa.' uocibus his maior, quam si Romana sonarent rostra ducis laudes, generosam uenit ad umbram mortis honos. fremit interea discordia uolgi, castrorum bellique piget post funera Magni; cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis sustulit. hunc rapta fugientem classe secutus litus in extremum tali Cato uoce notauit: 'o numquam pacate Cilix, iterumne rapinas uadis in aequoreas? Magnum fortuna remouit, iam pelago pirata redis.' tum respicit omnis in coetu motuque uiros; quorum unus aperta mente fugae tali conpellat uoce regentem: 'nos, Cato, da ueniam, Pompei duxit in arma, non belli ciuilis amor, partesque fauore fecimus. ille iacet quem paci praetulit orbis, causaque nostra perit: patrios permitte penates desertamque domum dulcesque reuisere natos. nam quis erit finis si nec Pharsalia pugnae nec Pompeius erit? perierunt tempora uitae, mors eat in tutum; iustas sibi nostra senectus prospiciat flammas: bellum ciuile sepulchra uix ducibus praestare potest. non barbara uictos regna manent, non Armenium mihi saeua minatur aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati ciuis eo. quisquis Magno uiuente secundus, hic mihi primus erit. sacris praestabitur umbris summus honor; dominum, quam clades cogit, habebo, nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus post te fata sequar; nec enim sperare secunda fas mihi nec liceat. fortuna cuncta tenentur Caesaris, Emathium sparsit uictoria ferrum; clausa fides miseris, et toto solus in orbe est qui uelit ac possit uictis praestare salutem. Pompeio scelus est bellum ciuile perempto, quo fuerat uiuente fides. si publica iura, si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus Romanus quae consul habet.' sic ille profatus insiluit puppi iuuenum comitante tumultu. actum Romanis fuerat de rebus, et omnis indiga seruitii feruebat litore plebes: erupere ducis sacro de pectore uoces. 'ergo pari uoto gessisti bella, iuuentus, tu quoque pro dominis, et Pompeiana fuisti non Romana manus? quod non in regna laboras, quod tibi, non ducibus, uiuis morerisque, quod orbem adquiris nulli, quod iam tibi uincere tutum est, bella fugis quaerisque iugum ceruice uacanti et nescis sine rege pati. nunc causa pericli digna uiris. potuit uestro Pompeius abuti sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis, cum prope libertas? unum fortuna reliquit iam tribus e dominis. pudeat: plus regia Nili contulit in leges et Parthi militis arcus. ite, o degeneres, Ptolemaei munus et arma spernite. quis uestras ulla putet esse nocentes caede manus? credet faciles sibi terga dedisse, credet ab Emathiis primos fugisse Philippis. uadite securi; meruistis iudice uitam Caesare non armis, non obsidione subacti. o famuli turpes, domini post fata prioris itis ad heredem. cur non maiora mereri quam uitam ueniamque libet? rapiatur in undas infelix coniunx Magni prolesque Metelli, ducite Pompeios, Ptolemaei uincite munus. nostra quoque inuiso quisquis feret ora tyranno non parua mercede dabit: sciat ista iuuentus ceruicis pretio bene se mea signa secutam. quin agite et magna meritum cum caede parate: ignauum scelus est tantum fuga.' dixit, et omnes haud aliter medio reuocauit ab aequore puppes quam, simul effetas linquunt examina ceras atque oblita faui non miscent nexibus alas sed sibi quaeque uolat nec iam degustat amarum desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris, attonitae posuere fugam studiumque laboris floriferi repetunt et sparsi mellis amorem: gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor diuitias seruasse casae. sic uoce Catonis inculcata uiris iusti patientia Martis. iamque actu belli non doctas ferre quietem constituit mentes serieque agitare laborum. primum litoreis miles lassatur harenis. proximus in muros et moenia Cyrenarum est labor: exclusus nulla se uindicat ira, poenaque de uictis sola est uicisse Catoni. inde peti placuit Libyci contermina Mauris regna Iubae, sed iter mediis natura uetabat Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere uirtus. Syrtes uel, primam mundo natura figuram cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit (nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi acciperet, nec se defendit ab aequore tellus, ambigua sed lege loci iacet inuia sedes, aequora fracta uadis abruptaque terra profundo, et post multa sonant proiecti litora fluctus: sic male deseruit nullosque exegit in usus hanc partem natura sui); uel plenior alto olim Syrtis erat pelago penitusque natabat, sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens aequora subduxit zonae uicina perustae; et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat, mox, ubi damnosum radios admouerit aeuum, tellus Syrtis erit; nam iam breuis unda superne innatat et late periturum deficit aequor. ut primum remis actum mare propulit omne classis onus, densis fremuit niger imbribus Auster. in sua regna furens temptatum classibus aequor turbine defendit longeque a Syrtibus undas egit et inlato confregit litore pontum. tum, quarum recto deprendit carbasa malo, eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis uela negare Noto spatium uicere carinae, atque ultra proram tumuit sinus. omnia siquis prouidus antemnae suffixit lintea summae, uincitur et nudis auertitur armamentis. sors melior classi quae fluctibus incidit altis et certo iactata mari. quaecumque leuatae arboribus caesis flatum effudere prementem, abstulit has liber uentis contraria uoluens aestus et obnixum uictor detrusit in Austrum. has uada destituunt, atque interrupta profundo terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis. tum magis inpactis breuius mare terraque saepe obuia consurgens: quamuis elisus ab Austro, saepe tamen cumulos fluctus non uincit harenae. eminet in tergo pelagi procul omnibus aruis inuiolatus aqua sicci iam pulueris agger; stant miseri nautae, terraeque haerente carina litora nulla uident. sic partem intercipit aequor, pars ratium maior regimen clauumque secuta est tuta fuga, nautasque loci sortita peritos torpentem Tritonos adit inlaesa paludem. hanc, ut fama, deus quem toto litore pontus audit uentosa perflantem marmora concha, hanc et Pallas amat, patrio quae uertice nata terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est, ut probat ipse calor) tetigit, stagnique quieta uoltus uidit aqua posuitque in margine plantas et se dilecta Tritonida dixit ab unda. quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis, infernis, ut fama, trahens obliuia uenis, atque, insopiti quondam tutela draconis, Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus. inuidus, annoso qui famam derogat aeuo, qui uates ad uera uocat. fuit aurea silua diuitiisque graues et fuluo germine rami uirgineusque chorus, nitidi custodia luci, et numquam somno damnatus lumina serpens robora conplexus rutilo curuata metallo. abstulit arboribus pretium nemorique laborem Alcides, passusque inopes sine pondere ramos rettulit Argolico fulgentia poma tyranno. his igitur depulsa locis eiectaque classis Syrtibus haut ultra Garamantidas attigit undas, sed duce Pompeio Libyae melioris in oris mansit. at inpatiens uirtus haerere Catonis audet in ignotas agmen committere gentes armorum fidens et terra cingere Syrtim. hoc eadem suadebat hiemps quae clauserat aequor; et spes imber erat nimios metuentibus ignes, ut neque sole uiam nec duro frigore saeuam inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus. atque ingressurus steriles sic fatur harenas: 'o quibus una salus placuit mea castra secutis indomita ceruice mori, conponite mentes ad magnum uirtutis opus summosque labores. uadimus in campos steriles exustaque mundi, qua nimius Titan et rarae in fontibus undae, siccaque letiferis squalent serpentibus arua. durum iter ad leges patriaeque ruentis amorem. per mediam Libyen ueniant atque inuia temptent, siquibus in nullo positum est euadere uoto, siquibus ire sat est. neque enim mihi fallere quemquam est animus tectoque metu perducere uolgus. hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent, qui me teste pati uel quae tristissima pulchrum Romanumque putant. at, qui sponsore salutis miles eget capiturque animae dulcedine, uadat ad dominum meliore uia. dum primus harenas ingrediar primusque gradus in puluere ponam, me aetherius feriat, mihi plena ueneno occurrat serpens, fatoque pericula uestra praetemptate meo. sitiat quicumque bibentem uiderit, aut umbras nemorum quicumque petentem aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas deficiat: siquo fuerit discrimine notum dux an miles eam. serpens, sitis, ardor harenae dulcia uirtuti; gaudet patientia duris; laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum. sola potest Libye turba praestare malorum ut deceat fugisse uiros.' sic ille pauentis incendit uirtute animos et amore laborum, inreducemque uiam deserto limite carpit; et sacrum paruo nomen clausura sepulchro inuasit Libye securi fata Catonis. tertia pars rerum Libye, si credere famae cuncta uelis; at, si uentos caelumque sequaris, pars erit Europae. nec enim plus litora Nili quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt, unde Europa fugit Libyen et litora flexu Oceano fecere locum; sed maior in unam orbis abit Asiam. nam, cum communiter istae effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum contingens dextrumque Noti discedit in ortus Eurum sola tenens. Libycae quod fertile terraest uergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis soluitur: Arctoos raris Aquilonibus imbres accipit et nostris reficit sua rura serenis. in nullas uitiatur opes; non aere nec auro excoquitur, nullo glaebarum crimine pura et penitus terra est. tantum Maurusia genti robora diuitiae, quarum non nouerat usum, sed citri contenta comis uiuebat et umbra. in nemus ignotum nostrae uenere secures, extremoque epulas mensasque petimus ab orbe. at, quaecumque uagam Syrtim conplectitur ora sub nimio proiecta die, uicina perusti aetheris, exurit messes et puluere Bacchum enecat et nulla putris radice tenetur. temperies uitalis abest, et nulla sub illa cura Iouis terra est; natura deside torpet orbis et inmotis annum non sentit harenis. hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas, quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto nudus rura tenet; quem mundi barbara damnis Syrtis alit. nam litoreis populator harenis inminet et nulla portus tangente carina nouit opes: sic cum toto commercia mundo naufragiis Nasamones habent. hac ire Catonem dura iubet uirtus. illic secura iuuentus uentorum nullasque timens tellure procellas aequoreos est passa metus. nam litore sicco, quam pelago, Syrtis uiolentius excipit Austrum, et terrae magis ille nocens. non montibus ortum aduersis frangit Libye scopulisque repulsum dissipat et liquidas e turbine soluit in auras, nec ruit in siluas annosaque robora torquens lassatur: patet omne solum, liberque meatu Aeoliam rabiem totis exercet harenis, et non imbriferam contorto puluere nubem in flexum uiolentus agit: pars plurima terrae tollitur et numquam resoluto uertice pendet. regna uidet pauper Nasamon errantia uento discussasque domos, uolitantque a culmine raptae detecto Garamante casae. non altius ignis rapta uehit; quantumque licet consurgere fumo et uiolare diem, tantus tenet aera puluis. tum quoque Romanum solito uiolentior agmen adgreditur, nullisque potest consistere miles instabilis, raptis etiam quas calcat, harenis. concuteret terras orbemque a sede moueret, si solida Libye conpage et pondere duro clauderet exesis Austrum scopulosa cauernis; sed, quia mobilibus facilis turbatur harenis, nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus stat, quia summa fugit. galeas et scuta uirorum pilaque contorsit uiolento spiritus actu intentusque tulit magni per inania caeli. illud in extrema forsan longeque remota prodigium tellure fuit, delapsaque caelo arma timent gentes hominumque erepta lacertis a superis demissa putant. sic illa profecto sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuuentus patricia ceruice mouet: spoliauerat Auster aut Boreas populos ancilia nostra ferentes. sic orbem torquente Noto Romana iuuentus procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus inseruitque manus terrae nec pondere solo sed nisu iacuit, uix sic inmobilis Austro; qui super ingentis cumulos inuoluit harenae atque operit tellure uiros. uix tollere miles membra ualet multo congestu pulueris haerens. alligat et stantis adfusae magnus harenae agger, et inmoti terra surgente tenentur. saxa tulit penitus discussis proruta muris effuditque procul miranda sorte malorum: qui nullas uidere domos uidere ruinas. iamque iter omne latet nec sunt discrimina terrae: [ulla nisi aetheriae medio uelut aequore flammae] sideribus nouere uiam; nec sidera tota ostendit Libycae finitor circulus orae, multaque deuexo terrarum margine celat. utque calor soluit quem torserat aera uentus, incensusque dies, manant sudoribus artus, arent ora siti. conspecta est parua maligna unda procul uena, quam uix e puluere miles corripiens patulum galeae confudit in orbem porrexitque duci. squalebant puluere fauces cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris inuidiosus erat. 'mene' inquit 'degener unum miles in hac turba uacuum uirtute putasti? usque adeo mollis primisque caloribus inpar sum uisus? quanto poena tu dignior ista es, qui populo sitiente bibas!' sic concitus ira excussit galeam, suffecitque omnibus unda. uentum erat ad templum Libycis quod gentibus unum inculti Garamantes habent. stat sortiger illic Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina uibrans aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon. non illic Libycae posuerunt ditia gentes templa, nec Eois splendent donaria gemmis: quamuis Aethiopum populis Arabumque beatis gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon, pauper adhuc deus est, nullis uiolata per aeuum diuitiis delubra tenens, morumque priorum numen Romano templum defendit ab auro. esse locis superos testatur silua per omnem sola uirens Libyen. nam quidquid puluere sicco separat ardentem tepida Berenicida Lepti ignorat frondes: solus nemus abstulit Hammon. siluarum fons causa loco, qui putria terrae alligat et domitas unda conectit harenas. hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo stat librata dies; truncum uix protegit arbor, tam breuis in medium radiis conpellitur umbra. deprensum est hunc esse locum qua circulus alti solstitii medium signorum percutit orbem. at tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta, in Noton umbra cadit, quae nobis exit in Arcton. te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo mergi Plaustra putas, nullumque in uertice semper sidus habes inmune mari; procul axis uterque est, et fuga signorum medio rapit omnia caelo. non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit rectior aut Aries donat sua tempora Librae aut Astraea iubet lentos descendere Pisces. par Geminis Chiron, et idem, quod Carcinos ardens, umidus Aegoceros nec plus Leo tollitur Vrna. stabant ante fores populi quos miserat Eos cornigerique Iouis monitu noua fata petebant; sed Latio cessere duci, comitesque Catonem orant exploret Libycum memorata per orbem numina, de fama tam longi iudicet aeui. maximus hortator scrutandi uoce deorum euentus Labienus erat. 'sors obtulit' inquit 'et fortuna uiae tam magni numinis ora consiliumque dei: tanto duce possumus uti per Syrtes, bellisque datos cognoscere casus. nam cui crediderim superos arcana daturos dicturosque magis, quam sancto, uera, Catoni? certe uita tibi semper derecta supernas ad leges, sequerisque deum. datur, ecce, loquendi cum Ioue libertas: inquire in fata nefandi Caesaris et patriae uenturos excute mores. iure suo populis uti legumque licebit, an bellum ciuile perit? tua pectora sacra uoce reple; durae saltem uirtutis amator quaere quid est uirtus et posce exemplar honesti.' ille deo plenus tacita quem mente gerebat effudit dignas adytis e pectore uoces. 'quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis occubuisse uelim potius quam regna uidere? an sit uita nihil sed longa an differat aetas? an noceat uis nulla bono fortunaque perdat opposita uirtute minas, laudandaque uelle sit satis et numquam successu crescat honestum? scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon. haeremus cuncti superis, temploque tacente nil facimus non sponte dei; nec uocibus ullis numen eget, dixitque semel nascentibus auctor quidquid scire licet. sterilesne elegit harenas ut caneret paucis, mersitque hoc puluere uerum, estque dei sedes nisi terra et pontus et aer et caelum et uirtus? superos quid quaerimus ultra? Iuppiter est quodcumque uides, quodcumque moueris. sortilegis egeant dubii semperque futuris casibus ancipites: me non oracula certum sed mors certa facit. pauido fortique cadendum est: hoc satis est dixisse Iouem.' sic ille profatus seruataque fide templi discedit ab aris non exploratum populis Hammona relinquens. ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli militis ora pedes, monstrat tolerare labores, non iubet, et nulla uehitur ceruice supinus carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est; ultimus haustor aquae quam, tandem fonte reperto, indiga cogatur laticis <s>pectare iuuentus, stat dum lixa bibat. si ueris magna paratur fama bonis et si successu nuda remoto inspicitur uirtus, quidquid laudamus in ullo maiorum, fortuna fuit. quis Marte secundo, quis tantum meruit populorum sanguine nomen? hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum ducere maluerim, quam ter Capitolia curru scandere Pompei, quam frangere colla Iugurthae. ecce parens uerus patriae, dignissimus aris, Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit et quem, si steteris umquam ceruice soluta, nunc, olim, factura deum es. iam spissior ignis, et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra a medio fecere die, calcatur, et unda rarior. inuentus mediis fons unus harenis largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat uix capiente loco; stabant in margine siccae aspides, in mediis sitiebant dipsades undis. ductor, ut aspexit perituros fonte relicto, adloquitur. 'uana specie conterrite leti, ne dubita, miles, tutos haurire liquores. noxia serpentum est admixto sanguine pestis; morsu uirus habent et fatum dente minantur, pocula morte carent.' dixit, dubiumque uenenum hausit; et in tota Libyae fons unus harena ille fuit de quo primus sibi posceret undam. cur Libycus tantis exundet pestibus aer fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti miscuerit natura solo, non cura laborque noster scire ualet, nisi quod uolgata per orbem fabula pro uera decepit saecula causa. finibus extremis Libyes, ubi feruida tellus accipit Oceanum demisso sole calentem, squalebant late Phorcynidos arua Medusae, non nemorum protecta coma, non mollia sulco, sed dominae uoltu conspectis aspera saxis. hoc primum natura nocens in corpore saeuas eduxit pestes; illis e faucibus angues stridula fuderunt uibratis sibila linguis. ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae, femineae cui more comae per terga solutae surgunt aduersa subrectae fronte colubrae uipereumque fluit depexo crine uenenum. hoc habet infelix, cunctis inpune, Medusa, quod spectare licet. nam rictus oraque monstri quis timuit? quem, qui recto se lumine uidit, passa Medusa mori est? rapuit dubitantia fata praeuenitque metus; anima periere retenta membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae. Eumenidum crines solos mouere furores, Cerberos Orpheo leniuit sibila cantu, Amphitryoniades uidit, cum uinceret, hydram: hoc monstrum timuit genitor numenque secundum Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari torporem insolitum mundoque obducere terram. e caelo uolucres subito cum pondere lapsae, in scopulis haesere ferae, uicina colentes Aethiopum totae riguerunt marmore gentes. nullum animal uisus patiens, ipsique retrorsum effusi faciem uitabant Gorgonos angues. illa sub Hesperiis stantem Titana columnis in cautes Atlanta dedit; caeloque timente olim Phlegraeo stantis serpente gigantas erexit montes, bellumque inmane deorum Pallados e medio confecit pectore Gorgon. quo postquam partu Danaes et diuite nimbo ortum Parrhasiae uexerunt Persea pinnae Arcados auctoris citharae liquidaeque palaestrae, et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen, harpen alterius monstri iam caede rubentem a Ioue dilectae fuso custode iuuencae, auxilium uolucri Pallas tulit innuba fratri pacta caput monstri, terraeque in fine Libyssae Persea Phoebeos conuerti iussit ad ortus Gorgonos auerso sulcantem regna uolatu, et clipeum laeuae fuluo dedit aere nitentem in quo saxificam iussit spectare Medusam. quam sopor aeternam tracturus morte quietem obruit haud totam: uigilat pars magna comarum defenduntque caput protenti crinibus hydri, pars iacet in medios uoltus oculisque tenebras <offundit clausis et somni duplicat umbras.> 674a ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem Perseos auersi Cyllenida derigit harpen lata colubriferi rumpens confinia colli. quos habuit uoltus hamati uolnere ferri caesa caput Gorgon! quanto spirare ueneno ora rear quantumque oculos effundere mortis! nec Pallas spectare potest, uoltusque gelassent Perseos auersi, si non Tritonia densos sparsisset crines texissetque ora colubris. aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit. ille quidem pensabat iter propiusque secabat aera, si medias Europae scinderet urbes: Pallas frugiferas iussit non laedere terras et parci populis. quis enim non praepete tanto aethera respiceret? Zephyro conuertitur ales itque super Libyen, quae nullo consita cultu sideribus Phoeboque uacat: premit orbita solis exuritque solum; nec terra celsior ulla nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat, si flexus oblita uagi per recta cucurrit signa nec in Borean aut in Noton effugit umbram. illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli arua bono uirus stillantis tabe Medusae concipiunt dirosque fero de sanguine rores, quos calor adiuuit putrique incoxit harenae. hic quae prima caput mouit de puluere tabes aspida somniferam tumida ceruice leuauit. plenior huc sanguis et crassi gutta ueneni decidit; in nulla plus est serpente coactum. ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem sponte sua, Niloque tenus metitur harenas; sed (quis erit nobis lucri pudor?) inde petuntur huc Libycae mortes et fecimus aspida mercem. at non stare suum miseris passura cruorem squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes, natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arua chersydros, tractique uia fumante chelydri, et semper recto lapsurus limite cenchris: pluribus ille notis uariatam tinguitur aluum quam paruis pictus maculis Thebanus ophites. concolor exustis atque indiscretus harenis hammodytes, spinaque uagi torquente cerastae, et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis exuuias positura suas, et torrida dipsas, et grauis in geminum uergens caput amphisbaena, et natrix uiolator aquae, iaculique uolucres, et contentus iter cauda sulcare parias, oraque distendens auidus fumantia prester, ossaque dissoluens cum corpore tabificus seps; sibilaque effundens cunctas terrentia pestes, ante uenena nocens, late sibi summouet omne uolgus et in uacua regnat basiliscus harena. uos quoque, qui cunctis innoxia numina terris serpitis, aurato nitidi fulgore dracones, letiferos ardens facit Africa: ducitis altum aera cum pinnis, armentaque tota secuti rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros; nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto, nec uobis opus est ad noxia fata ueneno. has inter pestes duro Cato milite siccum emetitur iter, tot tristia fata suorum insolitasque uidens paruo cum uolnere mortes. signiferum iuuenem Tyrrheni sanguinis Aulum torta caput retro dipsas calcata momordit. uix dolor aut sensus dentis fuit, ipsaque leti frons caret inuidia nec quicquam plaga minatur. ecce, subit uirus tacitum, carpitque medullas ignis edax calidaque incendit uiscera tabe. ebibit umorem circum uitalia fusum pestis et in sicco linguam torrere palato coepit; defessos iret qui sudor in artus non fuit, atque oculos lacrimarum uena refugit. non decus imperii, non maesti iura Catonis ardentem tenuere uirum, ne spargere signa auderet totisque furens exquireret aruis quas poscebat aquas sitiens in corde uenenum. ille uel in Tanain missus Rhodanumque Padumque arderet Nilumque bibens per rura uagantem. accessit morti Libye, fatique minorem famam dipsas habet terris adiuta perustis. scrutatur uenas penitus squalentis harenae, nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore, aequoreusque placet, sed non et sufficit, umor. nec sentit fatique genus mortemque ueneni, sed putat esse sitim; ferroque aperire tumentis sustinuit uenas atque os inplere cruore. iussit signa rapi propere Cato: discere nulli permissum est hoc posse sitim. sed tristior illo mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli seps stetit exiguus; quem flexo dente tenacem auolsitque manu piloque adfixit harenis. parua modo serpens, sed qua non ulla cruentae tantum mortis habet. nam plagae proxima circum fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit; iamque sinu laxo nudum sine corpore uolnus. membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis liquitur, et nigra destillant inguina tabe. dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque uiscera; nec, quantus toto de corpore debet, effluit in terras, saeuum sed membra uenenum decoquit, in minimum mors contrahit omnia uirus. quidquid homo est, aperit pestis natura profana: uincula neruorum et laterum textura cauumque pectus et abstrusum fibris uitalibus omne morte patet. manant umeri fortesque lacerti, colla caputque fluunt: calido non ocius Austro nix resoluta cadit nec solem cera sequetur. parua loquor, corpus sanie stillasse perustum: hoc et flamma potest; sed quis rogus abstulit ossa? haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas nulla manere sinunt rapidi uestigia fati. Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est: eripiunt omnes animam, tu sola cadauer. ecce, subit facies leto diuersa fluenti. Nasidium Marsi cultorem torridus agri percussit prester. illi rubor igneus ora succendit, tenditque cutem pereunte figura miscens cuncta tumor; toto iam corpore maior humanumque egressa modum super omnia membra efflatur sanies late pollente ueneno; ipse latet penitus congesto corpore mersus, nec lorica tenet distenti pectoris auctum. spumeus accenso non sic exundat aeno undarum cumulus, nec tantos carbasa Coro curuauere sinus. tumidos iam non capit artus informis globus et confuso pondere truncus. intactum uolucrum rostris epulasque daturum haud inpune feris non ausi tradere busto nondum stante modo crescens fugere cadauer. sed maiora parant Libycae spectacula pestes. inpressit dentes haemorrhois aspera Tullo, magnanimo iuueni miratorique Catonis. utque solet pariter totis se fundere signis Corycii pressura croci, sic omnia membra emisere simul rutilum pro sanguine uirus. sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina nouit umor, ab his largus manat cruor; ora redundant et patulae nares; sudor rubet; omnia plenis membra fluunt uenis; totum est pro uolnere corpus. at tibi, Laeue miser, fixus praecordia pressit Niliaca serpente cruor, nulloque dolore testatus morsus subita caligine mortem accipis et socias somno descendis ad umbras. non tam ueloci corrumpunt pocula leto stipite quae diro uirgas mentita Sabaeas toxica fatilegi carpunt matura Saitae. ecce, procul saeuos sterili se robore trunci torsit et inmisit (iaculum uocat Africa) serpens perque caput Pauli transactaque tempora fugit. nil ibi uirus agit: rapuit cum uolnere fatum. deprensum est, quae funda rotat quam lenta uolarent, quam segnis Scythicae strideret harundinis aer. quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri transactus? uelox currit per tela uenenum inuaditque manum; quam protinus ille retecto ense ferit totoque semel demittit ab armo, exemplarque sui spectans miserabile leti stat tutus pereunte manu. quis fata putarit scorpion aut uires maturae mortis habere? ille minax nodis et recto uerbere saeuos teste tulit caelo uicti decus Orionis. quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras? et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores. sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem suspecta miseris in qua tellure iacebant. nam neque congestae struxere cubilia frondes nec culmis creuere tori, sed corpora fatis expositi uoluuntur humo, calidoque uapore adliciunt gelidas nocturno frigore pestes, innocuosque diu rictus torpente ueneno inter membra fouent. nec, quae mensura uiarum quisue modus, norunt caelo duce: saepe querentes 'reddite, di,' clamant 'miseris quae fugimus arma, reddite Thessaliam. patimur cur segnia fata in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant dipsades et peragunt ciuilia bella cerastae. ire libet qua zona rubens atque axis inustus solis equis; iuuat aetheriis ascribere causis quod peream, caeloque mori. nil, Africa, de te nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem gentibus ablatum dederas serpentibus orbem, inpatiensque solum Cereris cultore negato damnasti atque homines uoluisti desse uenenis. in loca serpentum nos uenimus: accipe poenas tu, quisquis superum commercia nostra perosus hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem abrumpens medio posuisti limite mortes. per secreta tui bellum ciuile recessus uadit, et arcani miles tibi conscius orbis claustra ferit mundi. forsan maiora supersunt ingressis: coeunt ignes stridentibus undis et premitur natura poli; set longius istac nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis tristia regna Iubae. quaeremus forsitan istas serpentum terras: habet hoc solacia caelum: uiuit adhuc aliquid. patriae non arua requiro Europamque alios soles Asiamque uidentem: qua te parte poli, qua te tellure reliqui, Africa? Cyrenis etiamnunc bruma rigebat: exiguane uia legem conuertimus anni? imus in aduersos axes, euoluimur orbe, terga damus ferienda Noto; nunc forsitan ipsa est sub pedibus iam Roma meis. solacia fati haec petimus: ueniant hostes, Caesarque sequatur qua fugimus.' sic dura suos patientia questus exonerat. cogit tantos tolerare labores summa ducis uirtus, qui nuda fusus harena excubat atque omni fortunam prouocat hora. omnibus unus adest fatis; quocumque uocatus aduolat atque ingens meritum maiusque salute contulit, in letum uires; puduitque gementem illo teste mori. quod ius habuisset in ipsum ulla lues? casus alieno in pectore uincit spectatorque docet magnos nil posse dolores. uix miseris serum tanto lassata periclo auxilium Fortuna dedit. gens unica terras incolit a saeuo serpentum innoxia morsu, Marmaridae Psylli. par lingua potentibus herbis, ipse cruor tutus nullumque admittere uirus uel cantu cessante potens. natura locorum iussit ut inmunes mixtis serpentibus essent. profuit in mediis sedem posuisse uenenis. pax illis cum morte data est. fiducia tanta est sanguinis, in terras paruus cum decidit infans, nequa sit externae Veneris mixtura timentes letifica dubios explorant aspide partus. utque Iouis uolucer, calido cum protulit ouo inplumis natos, solis conuertit ad ortus: qui potuere pati radios et lumine recto sustinuere diem, caeli seruantur in usus, qui Phoebo cessere, iacent: sic pignora gentis Psyllus habet, siquis tactos non horruit angues, siquis donatis lusit serpentibus infans. nec solum gens illa sua contenta salute excubat hospitibus, contraque nocentia monstra Psyllus adest populis. qui tum Romana secutus signa, simul iussit statui tentoria ductor, primum, quas ualli spatium conprendit, harenas expurgat cantu uerbisque fugantibus angues. ultima castrorum medicatus circumit ignis. hic ebulum stridet peregrinaque galbana sudant, et tamarix non laeta comas Eoaque costos et panacea potens et Thessala centaurea peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos, et larices fumoque grauem serpentibus urunt habrotonum et longe nascentis cornua cerui. sic nox tuta uiris. at, siquis peste diurna fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis Psyllorumque ingens et rapti pugna ueneni. nam primum tacta designat membra saliua, quae cohibet uirus retinetque in uolnere pestem; plurima tunc uoluit spumanti carmina lingua murmure continuo, nec dat suspiria cursus uolneris aut minimum patiuntur fata tacere. saepe quidem pestis nigris inserta medullis excantata fugit; sed, siquod tardius audit uirus et elicitum iussumque exire repugnat, tum super incumbens pallentia uolnera lambit ore uenena trahens et siccat dentibus artus, extractamque potens gelido de corpore mortem expuit; et cuius morsus superauerit anguis iam promptum Psyllis uel gustu nosse ueneni. hoc igitur tandem leuior Romana iuuentus auxilio late squalentibus errat in aruis. bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta uidit hareniuagum surgens fugiensque Catonem. iamque illi magis atque magis durescere puluis coepit et in terram Libye spissata redire, iamque procul rarae nemorum se tollere frondes, surgere congesto non culta mapalia culmo. quanta dedit miseris melioris gaudia terrae cum primum saeuos contra uidere leones! proxima Leptis erat, cuius statione quieta exegere hiemem nimbis flammisque carentem. Caesar, ut Emathia satiatus clade recessit, cetera curarum proiecit pondera soli intentus genero; cuius uestigia frustra terris sparsa legens fama duce tendit in undas, Threiciasque legit fauces et amore notatum aequor et Heroas lacrimoso litore turres, qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle. non Asiam breuioris aquae disterminat usquam fluctus ab Europa, quamuis Byzantion arto Pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu, Euxinumque ferens paruo ruat ore Propontis. Sigeasque petit famae mirator harenas et Simoentis aquas et Graio nobile busto Rhoetion et multum debentis uatibus umbras. circumit exustae nomen memorabile Troiae magnaque Phoebei quaerit uestigia muri. iam siluae steriles et putres robore trunci Assaraci pressere domos et templa deorum iam lassa radice tenent, ac tota teguntur Pergama dumetis: etiam periere ruinae. aspicit Hesiones scopulos siluaque latentis Anchisae thalamos; quo iudex sederit antro, unde puer raptus caelo, quo uertice Nais luxerit Oenone: nullum est sine nomine saxum. inscius in sicco serpentem puluere riuum transierat, qui Xanthus erat. securus in alto gramine ponebat gressus: Phryx incola manes Hectoreos calcare uetat. discussa iacebant saxa nec ullius faciem seruantia sacri: 'Herceas' monstrator ait 'non respicis aras?' o sacer et magnus uatum labor! omnia fato eripis et populis donas mortalibus aeuum. inuidia sacrae, Caesar, ne tangere famae; nam, siquid Latiis fas est promittere Musis, quantum Zmyrnaei durabunt uatis honores, uenturi me teque legent; Pharsalia nostra uiuet, et a nullo tenebris damnabimur aeuo. ut ducis inpleuit uisus ueneranda uetustas, erexit subitas congestu caespitis aras uotaque turicremos non inrita fudit in ignes. 'di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas, Aeneaeque mei, quos nunc Lauinia sedes seruat et Alba, lares, et quorum lucet in aris ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta uirorum Pallas, in abstruso pignus memorabile templo, gentis Iuleae uestris clarissimus aris dat pia tura nepos et uos in sede priore rite uocat. date felices in cetera cursus, restituam populos; grata uice moenia reddent Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent.' sic fatus repetit classes et tota secundis uela dedit Coris, auidusque urguente procella Iliacas pensare moras Asiamque potentem praeuehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit. septima nox Zephyro numquam laxante rudentes ostendit Phariis Aegyptia litora flammis. sed prius orta dies nocturnam lampada texit quam tutas intraret aquas. ibi plena tumultu litora et incerto turbatas murmure uoces accipit, ac dubiis ueritus se credere regnis abstinuit tellure rates. sed dira satelles regis dona ferens medium prouectus in aequor colla gerit Magni Phario uelamine tecta ac prius infanda commendat crimina uoce. 'terrarum domitor, Romanae maxime gentis, et, quod adhuc nescis, genero secure perempto, rex tibi Pellaeus belli pelagique labores donat et Emathiis quod solum defuit armis exhibet. absenti bellum ciuile peractum est: Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas ense iacet nostro. tanto te pignore, Caesar, emimus; hoc tecum percussum est sanguine foedus. accipe regna Phari nullo quaesita cruore, accipe Niliaci ius gurgitis, accipe quidquid pro Magni ceruice dares; dignumque clientem castris crede tuis cui tantum fata licere in generum uoluere tuum. nec uile putaris hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est. hospes auitus erat, depulso sceptra parenti reddiderat. quid plura feram? tu nomina tanto inuenies operi, uel famam consule mundi. si scelus est, plus te nobis debere fateris, quod scelus hoc non ipse facis.' sic fatus opertum detexit tenuitque caput. iam languida morte effigies habitum noti mutauerat oris. non primo Caesar damnauit munera uisu auertitque oculos; uoltus, dum crederet, haesit; utque fidem uidit sceleris tutumque putauit iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis effudit gemitusque expressit pectore laeto, non aliter manifesta potens abscondere mentis gaudia quam lacrimis, meritumque inmane tyranni destruit et generi mauolt lugere reuolsum quam debere caput. qui duro membra senatus calcarat uoltu, qui sicco lumine campos uiderat Emathios, uni tibi, Magne, negare non audet gemitus. o sors durissima fati! huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti qui tibi flendus erat? nunc mixti foedera tangunt te generis? nunc gnata iubet maerere neposque? credis apud populos Pompei nomen amantis hoc castris prodesse tuis? fortasse tyranni tangeris inuidia, captique in uiscera Magni hoc alii licuisse doles, quererisque perisse uindictam belli raptumque e iure superbi uictoris generum. quisquis te flere coegit impetus, a uera longe pietate recessit. scilicet hoc animo terras atque aequora lustras, necubi suppressus pereat gener. o bene rapta arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit crimina Romano tristis fortuna pudori, quod te non passa est misereri, perfide, Magni uiuentis! nec non his fallere uocibus audet adquiritque fidem simulati fronte doloris: 'aufer ab aspectu nostro funesta, satelles, regis dona tui. peius de Caesare uestrum quam de Pompeio meruit scelus; unica belli praemia ciuilis, uictis donare salutem, perdidimus. quod si Phario germana tyranno non inuisa foret, potuissem reddere regi quod meruit, fratrique tuum pro munere tali misissem, Cleopatra, caput. secreta quid arma mouit et inseruit nostro sua tela labori? ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus aruis ius gladio? uestris quaesita licentia regnis? non tuleram Magnum mecum Romana regentem: te, Ptolemaee, feram? frustra ciuilibus armis miscuimus gentes, siqua est hoc orbe potestas altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est. uertissem Latias a uestro litore proras: famae cura uetat, ne non damnasse cruentam sed uidear timuisse Pharon. nec fallere uosmet credite uictorem: nobis quoque tale paratum litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur Thessaliae fortuna facit. maiore profecto quam metui poterat discrimine gessimus arma: exilium generique minas Romamque timebam: poena fugae Ptolemaeus erat. sed parcimus annis donamusque nefas. sciat hac pro caede tyrannus nil uenia plus posse dari. uos condite busto tanti colla ducis, sed non ut crimina solum uestra tegat tellus: iusto date tura sepulchro et placate caput cineresque in litore fusos colligite atque unam sparsis date manibus urnam. sentiat aduentum soceri uocesque querentis audiat umbra pias. dum nobis omnia praefert, dum uitam Phario mauolt debere clienti, laeta dies rapta est populis, concordia mundo nostra perit. caruere deis mea uota secundis, ut te conplexus positis felicibus armis adfectus a te ueteres uitamque rogarem, Magne, tuam dignaque satis mercede laborum contentus par esse tibi. tunc pace fideli fecissem ut uictus posses ignoscere diuis, fecisses ut Roma mihi.' nec talia fatus inuenit fletus comitem nec turba querenti credidit: abscondunt gemitus et pectora laeta fronte tegunt, hilaresque nefas spectare cruentum, o bona libertas, cum Caesar lugeat, audent.