At procul extremis terrarum Caesar in orisMartem saeuus agit non multa caede nocentemmaxima sed fati ducibus momenta daturum.iure pari rector castris Afranius illisac Petreius erat; concordia duxit in aequas 5imperium commune uices, tutelaque ualliperuigil alterno paret custodia signo.his praeter Latias acies erat inpiger AsturVettonesque leues profugique a gente uetustaGallorum Celtae miscentes nomen Hiberis. colle tumet modico lenique excreuit in altumpingue solum tumulo; super hunc fundata uetustasurgit Ilerda manu; placidis praelabitur undisHesperios inter Sicoris non ultimus amnis,saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu 15hibernas passurus aquas. at proxima rupessigna tenet Magni, nec Caesar colle minorecastra leuat; medius dirimit tentoria gurges.explicat hinc tellus campos effusa patentisuix oculo prendente modum, camposque coerces, 20Cinga rapax, uetitus fluctus et litora cursuOceani pepulisse tuo; nam gurgite mixtoqui praestat terris aufert tibi nomen Hiberus. prima dies belli cessauit Marte cruentospectandasque ducum uires numerosaque signa 25exposuit. piguit sceleris; pudor arma furentumcontinuit, patriaeque et ruptis legibus unumdonauere diem; prono cum Caesar Olympoin noctem subita circumdedit agmina fossa,dum primae perstant acies, hostemque fefellit 30et prope consertis obduxit castra maniplis.luce noua collem subito conscendere cursu,qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,imperat. huc hostem pariter terrorque pudorqueinpulit, et rapto tumulum prior agmine cepit. 35his uirtus ferrumque locum promittit, at illisipse locus. miles rupes oneratus in altasnititur, aduersoque acies in monte supinahaeret et in tergum casura umbone sequentiserigitur. nulli telum uibrare uacauit, 40dum labat et fixo firmat uestigia pilo,dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relictocaedunt ense uiam. uidit lapsura ruinaagmina dux equitemque iubet succedere bellomunitumque latus laeuo praeducere gyro. 45sic pedes ex facili nulloque urguente receptus,inritus et uictor subducto Marte pependit. hactenus armorum discrimina: cetera bellofata dedit uariis incertus motibus aer.pigro bruma gelu siccisque Aquilonibus haerens 50aethere constricto pluuias in nube tenebat.urebant montana niues camposque iacentisnon duraturae conspecto sole pruinae,atque omnis propior mergenti sidera caeloaruerat tellus hiberno dura sereno. 55sed postquam uernus calidum Titana recepitsidera respiciens delapsae portitor Helles,atque iterum aequatis ad iustae pondera Libraetemporibus uicere dies, tum sole relictoCynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit, 60exclusit Borean flammasque accepit in Euro.ille suo nubes quascumque inuenit in axetorsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem,et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellusexhalat nebulas, quidquid concrescere primus 65sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoiinpulerat Corus, quidquid defenderat Indos.incendere diem nubes oriente remotaenec medio potuere graues incumbere mundosed nimbos rapuere fuga. uacat imbribus Arctos 70et Notos, in solam Calpen fluit umidus aer.hic, ubi iam Zephyri fines, et summus Olympicardo tenet Tethyn, uetitae transcurrere densosinuoluere globos, congestumque aeris atriuix recipit spatium quod separat aethere terram. 75iamque polo pressae largos densantur in imbresspissataeque fluunt; nec seruant fulmina flammasquamuis crebra micent: extinguunt fulgura nimbi.hinc inperfecto conplectitur aera gyroarcus uix ulla uariatus luce colorem 80Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctuspertulit et caelo defusum reddidit aequor.iamque Pyrenaeae, quas numquam soluere Titaneualuit, fluxere niues, fractoque madescuntsaxa gelu. tum quae solitis e fontibus exit 85non habet unda uias, tam largas alueus omnisa ripis accepit aquas. iam naufraga campoCaesaris arma natant, inpulsaque gurgite multocastra labant; alto restagnant flumina uallo.non pecorum raptus faciles, non pabula mersi 90ulla ferunt sulci; tectarum errore uiarumfallitur occultis sparsus populator in agris.iamque comes semper magnorum prima malorumsaeua fames aderat, nulloque obsessus ab hostemiles eget: toto censu non prodigus emit 95exiguam Cererem. pro lucri pallida tabes!non dest prolato ieiunus uenditor auro.iam tumuli collesque latent, iam flumina cunctacondidit una palus uastaque uoragine mersit,absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum 100detulit atque ipsas hausit, subitisque frementisuerticibus contorsit aquas et reppulit aestusfortior Oceani. nec Phoebum surgere sentitnox subtexta polo: rerum discrimina miscetdeformis caeli facies iunctaeque tenebrae. 105sic mundi pars ima iacet, quam zona niualisperpetuaeque premunt hiemes: non sidera caeloulla uidet, sterili non quicquam frigore gignitsed glacie medios signorum temperat ignes.sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda 110aequorei rector, facias, Neptune tridentis,et tu perpetuis inpendas aera nimbis,tu remeare uetes quoscumque emiseris aestus.non habeant amnes decliuem ad litora cursumsed pelagi referantur aquis, concussaque tellus 115laxet iter fluuiis: hos campos Rhenus inundet,hos Rhodanus; uastos obliquent flumina fontes.Riphaeas huc solue niues, huc stagna lacusqueet pigras, ubicumque iacent, effunde paludeset miseras bellis ciuilibus eripe terras. sed paruo Fortuna uiri contenta pauoreplena redit, solitoque magis fauere secundiet ueniam meruere dei. iam rarior aer,et par Phoebus aquis densas in uellera nubessparserat, et noctes uentura luce rubebant, 125seruatoque loco rerum discessit ab astrisumor, et ima petit quidquid pendebat aquarum.tollere silua comas, stagnis emergere collesincipiunt uisoque die durescere ualles.utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit 130primum cana salix madefacto uimine paruamtexitur in puppem caesoque inducta iuuencouectoris patiens tumidum super emicat amnem.sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannusnauigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus, 135conseritur bibula Memphitis cumba papyro.his ratibus traiecta manus festinat utrimquesuccisum curuare nemus, fluuiique ferocisincrementa timens non primis robora ripisinposuit, medios pontem distendit in agros. 140ac, nequid Sicoris repetitis audeat undis,spargitur in sulcos et scisso gurgite riuisdat poenas maioris aquae. postquam omnia fatisCaesaris ire uidet, celsam Petreius Ilerdamdeserit et noti diffisus uiribus orbis 145indomitos quaerit populos et semper in armamortis amore feros et tendit in ultima mundi. nudatos Caesar colles desertaque castraconspiciens capere arma iubet nec quaerere pontemnec uada, sed duris fluuium superare lacertis. 150paretur, rapuitque ruens in proelia milesquod fugiens timuisset iter. mox uda receptismembra fouent armis gelidosque a gurgite cursurestituunt artus, donec decresceret umbrain medium surgente die; iamque agmina summa 155carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur. attollunt campo geminae iuga saxea rupesualle caua media; tellus hinc ardua celsoscontinuat colles, tutae quos inter opacoanfractu latuere uiae; quibus hoste potito 160faucibus emitti terrarum in deuia Marteminque feras gentes Caesar uidet. 'ite sine ulloordine' ait 'raptumque fuga conuertite bellumet faciem pugnae uoltusque inferte minaces;nec liceat pauidis ignaua occumbere morte: 165excipiant recto fugientes pectore ferrum.'dixit et ad montis tendentem praeuenit hostem.illic exiguo paulum distantia uallocastra locant. postquam spatio languentia nullomutua conspicuos habuerunt lumina uoltus, 170[hic fratres natosque suos uidere patresque]deprensum est ciuile nefas. tenuere parumperora metu, tantum nutu motoque salutantense suos. mox, ut stimulis maioribus ardensrupit amor leges, audet transcendere uallum 175miles, in amplexus effusas tendere palmas.hospitis ille ciet nomen, uocat ille propinquum,admonet hunc studiis consors puerilibus aetas;nec Romanus erat, qui non agnouerat hostem.arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt, 180et quamuis nullo maculatus sanguine milesquae potuit fecisse timet. quid pectora pulsas?quid, uaesane, gemis? fletus quid fundis inanisnec te sponte tua sceleri parere fateris?usque adeone times quem tu facis ipse timendum? 185classica det bello, saeuos tu neclege cantus;signa ferat, cessa: iam iam ciuilis Erinysconcidet et Caesar generum priuatus amabit. nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu,o rerum mixtique salus Concordia mundi 190et sacer orbis amor: magnum nunc saecula nostrauenturi discrimen habent. periere latebraetot scelerum, populo uenia est erepta nocenti:agnouere suos. pro numine fata sinistroexigua requie tantas augentia clades! 195pax erat, et castris miles permixtus utrisqueerrabat; duro concordes caespite mensasinstituunt et permixto libamina Baccho;graminei luxere foci, iunctoque cubiliextrahit insomnis bellorum fabula noctes, 200quo primum steterint campo, qua lancea dextraexierit. dum quae gesserunt fortia iactantet dum multa negant, quod solum fata petebant,est miseris renouata fides, atque omne futurumcreuit amore nefas. nam postquam foedera pacis 205cognita Petreio, seque et sua tradita uenumcastra uidet, famulas scelerata ad proelia dextrasexcitat atque hostis turba stipatus inermispraecipitat castris iunctosque amplexibus enseseparat et multo disturbat sanguine pacem. 210addidit ira ferox moturas proelia uoces.'inmemor o patriae, signorum obliorum,non potes hoc causae, miles, praestare, senatusadsertor uicto redeas ut Caesare? certe,ut uincare, potes. dum ferrum, incertaque fata, 215quique fluat multo non derit uolnere sanguis,ibitis ad dominum damnataque signa feretis,utque habeat famulos nullo discrimine Caesarexorandus erit? ducibus quoque uita petita est?numquam nostra salus pretium mercesque nefandae 220proditionis erit: non hoc ciuilia bella,ut uiuamus, agunt. trahimur sub nomine pacis.non chalybem gentes penitus fugiente metalloeruerent, nulli uallarent oppida muri,non sonipes in bella ferox, non iret in aequor 225turrigeras classis pelago sparsura carinas,si bene libertas umquam pro pace daretur.hostes nempe meos sceleri iurata nefandosacramenta tenent; at uobis uilior hoc estuestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa 230et ueniam sperare licet. pro dira pudorisfunera! nunc toto fatorum ignarus in orbe,Magne, paras acies mundique extrema tenentissollicitas reges, cum forsan foedere nostroiam tibi sit promissa salus.' sic fatur et omnis 235concussit mentes scelerumque reduxit amorem.sic, ubi desuetae siluis in carcere clausomansueuere ferae et uoltus posuere minacesatque hominem didicere pati, si torrida paruosuenit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque 240admonitaeque tument gustato sanguine fauces;feruet et a trepido uix abstinet ira magistro.itur in omne nefas, et, quae fortuna deoruminuidia caeca bellorum in nocte tulisset,fecit monstra fides. inter mensasque torosque 245quae modo conplexu fouerunt pectora caedunt;et quamuis primo ferrum strinxere gementes,ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,dum feriunt, odere suos, animosque labantisconfirmant ictu. feruent iam castra tumultu, 250ac, uelut occultum pereat scelus, omnia monstra 252in facie posuere ducum: iuuat esse nocentis. tu, Caesar, quamuis spoliatus milite multo,agnoscis superos; neque enim tibi maior in aruis 255Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undisMassiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,hoc siquidem solo ciuilis crimine bellidux causae melioris eris. polluta nefandaagmina caede duces iunctis committere castris 260non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdaeintendere fugam. campos eques obuius omnisabstulit et siccis inclusit collibus hostem.tunc inopes undae praerupta cingere fossaCaesar auet nec castra pati contingere ripas 265aut circum largos curuari bracchia fontes. ut leti uidere uiam, conuersus in irampraecipitem timor est. miles non utile clausisauxilium mactauit equos, tandemque coactusspe posita damnare fugam casurus in hostes 270fertur. ut effuso Caesar decurrere passuuidit et ad certam deuotos tendere mortem,'tela tene iam, miles', ait 'ferrumque ruentisubtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum.uincitur haut gratis iugulo qui prouocat hostem. 275en, sibi uilis adest inuisa luce iuuentusiam damno peritura meo; non sentiet ictus,incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.deserat hic feruor mentes, cadat impetus amens,perdant uelle mori.' sic deflagrare minaces 280in cassum et uetito passus languescere bello,substituit merso dum nox sua lumina Phoebo.inde, ubi nulla data est miscendae copia mortis,paulatim cadit ira ferox mentesque tepescunt,saucia maiores animos ut pectora gestant, 285dum dolor est ictusque recens et mobile neruisconamen calidus praebet cruor ossaque nondumadduxere cutem: si conscius ensis adactistat uictor tenuitque manus, tum frigidus artusalligat atque animum subducto robore torpor, 290postquam sicca rigens astrinxit uolnera sanguis.iamque inopes undae primum tellure refossaoccultos latices abstrusaque flumina quaerunt;nec solum rastris durisque ligonibus aruased gladiis fodere suis, puteusque cauati 295montis ad inrigui premitur fastigia campi.non se tam penitus, tam longe luce relictamerserit Astyrici scrutator pallidus auri.non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnesaut micuere noui percusso pumice fontes, 300antra nec exiguo stillant sudantia roreaut inpulsa leui turbatur glarea uena.tunc exhausta super multo sudore iuuentusextrahitur duris silicum lassata metallis;quoque minus possent siccos tolerare uapores 305quaesitae fecistis aquae. nec languida fessicorpora sustentant epulis, mensasque perosiauxilium fecere famem. si mollius aruumprodidit umorem, pinguis manus utraque glaebasexprimit ora super; nigro si turbida limo 310conluuies inmota iacet, cadit omnis in haustuscertatim obscaenos miles moriensque recepitquas nollet uicturus aquas; rituque ferarumdistentas siccant pecudes, et lacte negatosordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis. 315tunc herbas frondesque terunt, et rore madentisdestringunt ramos et siquos palmite crudoarboris aut tenera sucos pressere medulla. o fortunati, fugiens quos barbarus hostisfontibus inmixto strauit per rura ueneno. 320hos licet in fluuios saniem tabemque ferarum,pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxisinfundas aconita palam, Romana iuuentusnon decepta bibet. torrentur uiscera flammaoraque sicca rigent squamosis aspera linguis; 325iam marcent uenae, nulloque umore rigatusaeris alternos angustat pulmo meatus,rescissoque nocent suspiria dura palato;pandunt ora tamen nociturumque aera captant.expectant imbres, quorum modo cuncta natabant 330inpulsu, et siccis uoltus in nubibus haerent.quoque magis miseros undae ieiunia soluantnon super arentem Meroen Cancrique sub axe,qua nudi Garamantes arant, sedere, sed interstagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum 335spectat uicinos sitiens exercitus amnes. iam domiti cessere duces, pacisque petendaeauctor damnatis supplex Afranius armissemianimes in castra trahens hostilia turmasuictoris stetit ante pedes. seruata precanti 340maiestas non fracta malis, interque prioremfortunam casusque nouos gerit omnia uicti,sed ducis, et ueniam securo pectore poscit.'si me degeneri strauissent fata sub hoste,non derat fortis rapiendo dextera leto; 345at nunc causa mihi est orandae sola salutisdignum donanda, Caesar, te credere uita.non partis studiis agimur nec sumpsimus armaconsiliis inimica tuis. nos denique belluminuenit ciuile duces, causaeque priori, 350dum potuit, seruata fides. nil fata moramur:tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas,securumque orbis patimur post terga relicti.nec cruor effusus campis tibi bella peregitnec ferrum lassaeque manus: hoc hostibus unum, 355quod uincas, ignosce tuis. nec magna petuntur:otia des fessis, uitam patiaris inermisdegere quam tribuis. campis prostrata iacereagmina nostra putes; nec enim felicibus armismisceri damnata decet, partemque triumphi 360captos ferre tui: turba haec sua fata peregit.hoc petimus, uictos ne tecum uincere cogas.' dixerat; at Caesar facilis uoltuque serenusflectitur atque usus belli poenamque remittit.ut primum iustae placuerunt foedera pacis, 365incustoditos decurrit miles ad amnes,incumbit ripis permissaque flumina turbat.continuus multis subitarum tractus aquarumaera non passus uacuis discurrere uenisartauit clausitque animam; nec feruida pestis 370cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenisuisceribus sibi poscit aquas. mox robora neruiset uires rediere uiris. o prodiga rerumluxuries numquam paruo contenta paratiset quaesitorum terra pelagoque ciborum 375ambitiosa fames et lautae gloria mensae,discite quam paruo liceat producere uitamet quantum natura petat. non erigit aegrosnobilis ignoto diffusus consule Bacchus,non auro murraque bibunt, sed gurgite puro 380uita redit. satis est populis fluuiusque Ceresque. heu miseri qui bella gerunt! tunc arma relinquensuictori miles spoliato pectore tutusinnocuusque suas curarum liber in urbesspargitur. o quantum donata pace potitos 385excussis umquam ferrum uibrasse lacertispaenituit, tolerasse sitim frustraque rogasseprospera bella deos! nempe usis Marte secundotot dubiae restant acies, tot in orbe labores;ut numquam fortuna labet successibus anceps, 390uincendum totiens; terras fundendus in omnisest cruor et Caesar per tot sua fata sequendus.felix qui potuit mundi nutante ruinaquo iaceat iam scire loco. non proelia fessosulla uocant, certos non rumpunt classica somnos. 395iam coniunx natique rudes et sordida tectaet non deductos recipit sua terra colonos.hoc quoque securis oneris fortuna remisit,sollicitus menti quod abest fauor: ille salutisest auctor, dux ille fuit. sic proelia soli 400felices nullo spectant ciuilia uoto. non eadem belli totum fortuna per orbemconstitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est.qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonaset tepidum in molles Zephyros excurrit Iader, 405illic bellaci confisus gente Curictum,quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto,clauditur extrema residens Antonius oracautus ab incursu belli, si sola recedat,expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus 410pascendis summittit equis, non proserit ullamflaua Ceres segetem; spoliarat gramine campummiles et attonso miseris iam dentibus aruocastrorum siccas de caespite uolserat herbas.ut primum aduersae socios in litore terrae 415et Basilum uidere ducem, noua furta per aequorexquisita fugae. neque enim de more carinasextendunt puppesque leuant, sed firma gerendismolibus insolito contexunt robora ductu.namque ratem uacuae sustentant undique cupae 420quarum porrectis series constricta catenisordinibus geminis obliquas excipit alnos;nec gerit expositum telis in fronte patentiremigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor,hoc ferit et taciti praebet miracula cursus, 425quod nec uela ferat nec apertas uerberet undas.tum freta seruantur, dum se declinibus undisaestus agat refluoque mari nudentur harenae.iamque relabenti crescebant litora ponto:missa ratis prono defertur lapsa profundo 430et geminae comites. cunctas super ardua turriseminet et tremulis tabulata minantia pinnis.noluit Illyricae custos Octauius undaeconfestim temptare ratem, celeresque carinascontinuit, cursu crescat dum praeda secundo, 435et temere ingressos repetendum inuitat ad aequorpace maris. sic, dum pauidos formidine ceruosclaudat odoratae metuentis aera pinnaeaut dum dispositis attollat retia uaris,uenator tenet ora leuis clamosa Molossi, 440Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ullisilua cani, nisi qui presso uestigia rostrocolligit et praeda nescit latrare repertacontentus tremulo monstrasse cubilia loro.nec mora, conplentur moles, auideque petitis 445insula deseritur ratibus, quo tempore primasinpedit ad noctem iam lux extrema tenebras.at Pompeianus fraudes innectere pontoantiqua parat arte Cilix, passusque uacaresumma freti medio suspendit uincula ponto 450et laxe fluitare sinit, religatque catenasrupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illamquae sequitur tardata ratis, sed tertia moleshaesit et ad cautes adducto fune secuta est.inpendent caua saxa mari, ruituraque semper 455stat, mirum, moles et siluis aequor inumbrat.huc fractas Aquilone rates summersaque pontuscorpora saepe tulit caecisque abscondit in antris;restituit raptus tectum mare, cumque cauernaeeuomuere fretum contorti uerticis undae 460Tauromenitanam uincunt feruore Charybdim.hic Opiterginis moles onerata colonisconstitit; hanc omni puppes statione solutaecircumeunt, alii rupes ac litora conplent.Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes 465(dux erat ille ratis); frustra qui uincula ferrorumpere conatus poscit spe proelia nullaincertus qua terga daret, qua pectora bello.hoc tamen in casu quantum deprensa ualebateffecit uirtus: inter tot milia captae 470circumfusa rati et plenam uix inde cohortempugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbranox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae. tum sic attonitam uenturaque fata pauentemrexit magnanima Vulteius uoce cohortem: 475'libera non ultra parua quam nocte iuuentus,consulite extremis angusto in tempore rebus.uita breuis nulli superest qui tempus in illaquaerendae sibi mortis habet; nec gloria letiinferior, iuuenes, admoto occurrere fato. 480omnibus incerto uenturae tempore uitaepar animi laus est et, quos speraueris, annosperdere et extremae momentum abrumpere lucis,accersas dum fata manu: non cogitur ullusuelle mori. fuga nulla patet, stant undique nostris 485intenti ciues iugulis: decernite letum,et metus omnis abest. cupias quodcumque necesse est.non tamen in caeca bellorum nube cadendum estaut cum permixtas acies sua tela tenebrisinuoluent. conferta iacent cum corpora campo, 490in medium mors omnis abit, perit obruta uirtus:nos in conspicua sociis hostique carinaconstituere dei; praebebunt aequora testes,praebebunt terrae, summis dabit insula saxis,spectabunt geminae diuerso litore partes. 495nescio quod nostris magnum et memorabile fatisexemplum, Fortuna, paras. quaecumque per aeuumexhibuit monimenta fides seruataque ferromilitiae pietas, transisset nostra iuuentus.namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar, 500esse parum scimus; sed non maiora supersuntobsessis tanti quae pignora demus amoris.abscidit nostrae multum fors inuida laudi,quod non cum senibus capti natisque tenemur.indomitos sciat esse uiros timeatque furentis 505et morti faciles animos et gaudeat hostisnon plures haesisse rates. temptare parabuntfoederibus turpique uolent corrumpere uita.o utinam, quo plus habeat mors unica famae,promittant ueniam, iubeant sperare salutem, 510ne nos, cum calido fodiemus uiscera ferro,desperasse putent. magna uirtute merendum est,Caesar ut amissis inter tot milia paucishoc damnum clademque uocet. dent fata recessumemittantque licet, uitare instantia nolim. 515proieci uitam, comites, totusque futuraemortis agor stimulis: furor est. agnoscere solispermissum, quos iam tangit uicinia fati,uicturosque dei celant, ut uiuere durent,felix esse mori.' sic cunctas sustulit ardor 520mobilium mentes iuuenum. cum sidera caeliante ducis uoces oculis umentibus omnesaspicerent flexoque Vrsae temone pauerent,idem, cum fortes animos praecepta subissent,optauere diem. nec segnis uergere ponto 525tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebatsidera, uicino cum lux altissima Cancro est;nox tum Thessalicas urguebat parua sagittas. detegit orta dies stantis in rupibus Histrospugnacesque mari Graia cum classe Liburnos. 530temptauere prius suspenso uincere bellofoederibus, fieret captis si dulcior ipsamortis uita mora. stabat deuota iuuentusdamnata iam luce ferox securaque pugnaepromisso sibi fine manu, nullique tumultus 535excussere uiris mentes ad summa paratas;innumerasque simul pauci terraque mariquesustinuere manus: tanta est fiducia mortis.utque satis bello uisum est fluxisse cruorisuersus ab hoste furor. primus dux ipse carinae 540Vulteius iugulo poscens iam fata retecto'ecquis' ait 'iuuenum est cuius sit dextra cruoredigna meo certaque fide per uolnera nostratestetur se uelle mori?' nec plura locutouiscera non unus iam dudum transigit ensis. 545conlaudat cunctos, sed eum cui uolnera primadebebat grato moriens interficit ictu.concurrunt alii totumque in partibus unisbellorum fecere nefas. sic semine Cadmiemicuit Dircaea cohors ceciditque suorum 550uolneribus, dirum Thebanis fratribus omen;Phasidos et campis insomni dente creatiterrigenae missa magicis e cantibus iracognato tantos inplerunt sanguine sulcos,ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis 555expauit Medea nefas. sic mutua pactifata cadunt iuuenes, minimumque in morte uirorummors uirtutis habet. pariter sternuntque caduntqueuolnere letali, nec quemquam dextra fefellitcum feriat moriente manu. nec uolnus adactis 560debetur gladiis: percussum est pectore ferrumet iuguli pressere manum. cum sorte cruentafratribus incurrunt fratres natusque parenti,haud trepidante tamen toto cum pondere dextraexegere enses. pietas ferientibus una 565non repetisse fuit. iam latis uiscera lapsasemianimes traxere foris multumque cruoreminfudere mari. despectam cernere lucemuictoresque suos uoltu spectare superboet mortem sentire iuuat. iam strage cruenta 570conspicitur cumulata ratis, bustisque remittuntcorpora uictores, ducibus mirantibus ulliesse ducem tanti. nullam maiore locuta estore ratem totum discurrens Fama per orbem.non tamen ignauae post haec exempla uirorum 575percipient gentes quam sit non ardua uirtusseruitium fugisse manu, sed regna timenturob ferrum et saeuis libertas uritur armis,ignorantque datos, ne quisquam seruiat, enses.mors, utinam pauidos uitae subducere nolles, 580sed uirtus te sola daret. non segnior illoMarte fuit, qui tum Libycis exarsit in aruis.namque rates audax Lilybaeo litore soluitCurio, nec forti uelis Aquilone receptointer semirutas magnae Carthaginis arces 585et Clipeam tenuit stationis litora notae,primaque castra locat cano procul aequore, qua seBagrada lentus agit siccae sulcator harenae.inde petit tumulos exesasque undique rupes,Antaei quas regna uocat non uana uetustas. 590nominis antiqui cupientem noscere causascognita per multos docuit rudis incola patres. 'nondum post genitos Tellus ecfeta gigantasterribilem Libycis partum concepit in antris.nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon 595aut Tityos Briareusque ferox; caeloque pepercitquod non Phlegraeis Antaeum sustulit aruis.hoc quoque tam uastas cumulauit munere uiresTerra sui fetus, quod, cum tetigere parentem,iam defecta uigent renouato robore membra. 600haec illi spelunca domus; latuisse sub altarupe ferunt, epulas raptos habuisse leones;ad somnos non terga ferae praebere cubileadsuerunt, non silua torum, uiresque resumitin nuda tellure iacens. periere coloni 605aruorum Libyae, pereunt quos appulit aequor;auxilioque diu uirtus non usa cadenditerrae spernit opes: inuictus robore cunctis,quamuis staret, erat. tandem uolgata cruentifama mali terras monstris aequorque leuantem 610magnanimum Alciden Libycas exciuit in oras.ille Cleonaei proiecit terga leonis,Antaeus Libyci; perfudit membra liquorehospes Olympiacae seruato more palaestrae,ille parum fidens pedibus contingere matrem 615auxilium membris calidas infudit harenas.conseruere manus et multo bracchia nexu;colla diu grauibus frustra temptata lacertis,inmotumque caput fixa cum fronte tenetur,miranturque habuisse parem. nec uiribus uti 620Alcides primo uoluit certamine totis,exhausitque uirum, quod creber anhelitus illiprodidit et gelidus fesso de corpore sudor.tum ceruix lassata quati, tum pectore pectusurgueri, tunc obliqua percussa labare 625crura manu. iam terga uiri cedentia uictoralligat et medium conpressis ilibus artatinguinaque insertis pedibus distendit et omnemexplicuit per membra uirum. rapit arida tellussudorem; calido conplentur sanguine uenae, 630intumuere tori, totosque induruit artusHerculeosque nouo laxauit corpore nodos.constitit Alcides stupefactus robore tanto,nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undisdesectam timuit reparatis anguibus hydram. 635conflixere pares, Telluris uiribus ille,ille suis. numquam saeuae sperare nouercaeplus licuit: uidet exhaustos sudoribus artusceruicemque uiri, siccam cum ferret Olympum.utque iterum fessis iniecit bracchia membris 640non expectatis Antaeus uiribus hostissponte cadit maiorque accepto robore surgit.quisquis inest terris in fessos spiritus artusegeritur, Tellusque uiro luctante laborat.ut tandem auxilium tactae prodesse parentis 645Alcides sensit, 'standum est tibi,' dixit 'et ultranon credere solo, sternique uetabere terra.haerebis pressis intra mea pectora membris:huc, Antaee, cades.' sic fatus sustulit altenitentem in terras iuuenem. morientis in artus 650non potuit nati Tellus permittere uires:Alcides medio tenuit iam pectora pigrostricta gelu terrisque diu non credidit hostem.hinc, aeui ueteris custos, famosa uetustas,miratrixque sui, signauit nomine terras. 655sed maiora dedit cognomina collibus istisPoenum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostemScipio; nam sedes Libyca tellure potitohaec fuit. en, ueteris cernis uestigia ualli.Romana hos primum tenuit uictoria campos.' Curio laetatus, tamquam fortuna locorumbella gerat seruetque ducum sibi fata priorum,felici non fausta loco tentoria ponensindulsit castris et collibus abstulit omensollicitatque feros non aequis uiribus hostis. omnis Romanis quae cesserat Africa signistum Vari sub iure fuit; qui robore quamquamconfisus Latio regis tamen undique uiresexciuit, Libycas gentis, extremaque mundisigna suum comitata Iubam. non fusior ulli 670terra fuit domino: qua sunt longissima, regnacardine ab occiduo uicinus Gadibus Atlansterminat, a medio confinis Syrtibus Hammon;at, qua lata iacet, uasti plaga feruida regnidistinet Oceanum zonaeque exusta calentis. 675sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur,Autololes Numidaeque uagi semperque paratusinculto Gaetulus equo, tum concolor IndoMaurus, inops Nasamon, mixti Garamante perustoMarmaridae uolucres, aequaturusque sagittas 680Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax,et gens quae nudo residens Massylia dorsoora leui flectit frenorum nescia uirga,et solitus uacuis errare mapalibus Aferuenator ferrique simul fiducia non est 685uestibus iratos laxis operire leones.nec solum studiis ciuilibus arma parabatpriuatae sed bella dabat Iuba concitus irae.hunc quoque quo superos humanaque polluit annolege tribunicia solio depellere auorum 690Curio temptarat, Libyamque auferre tyrannodum regnum te, Roma, facit. memor ille dolorishoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.hac igitur regis trepidat iam Curio famaet quod Caesareis numquam deuota iuuentus 695illa nimis castris nec Rheni miles in undisexploratus erat, Corfini captus in arce,infidusque nouis ducibus dubiusque priorifas utrumque putat. sed, postquam languida segnicernit cuncta metu nocturnaque munera ualli 700desolata fuga, trepida sic mente profatur: 'audendo magnus tegitur timor; arma capessamipse prior. campum miles descendat in aequumdum meus est; uariam semper dant otia mentem.eripe consilium pugna: cum dira uoluptas 705ense subit presso, galeae texere pudorem,quis conferre duces meminit, quis pendere causas?qua stetit inde fauet; ueluti fatalis harenaemuneribus non ira uetus concurrere cogitproductos, odere pares.' sic fatus apertis 710instruxit campis acies; quem blanda futurisdeceptura malis belli fortuna recepit.nam pepulit Varum campo nudataque foedaterga fuga, donec uetuerunt castra, cecidit. tristia sed postquam superati proelia Vari 715sunt audita Iubae, laetus quod gloria bellisit rebus seruata suis, rapit agmina furtim,obscuratque suam per iussa silentia famamhoc solum incauto metuentis ab hoste, timeri.mittitur, exigua qui proelia prima lacessat 720eliciatque manu, Numidis a rege secundus,ut sibi commissi simulator Sabbura belli;ipse caua regni uires in ualle retentat:aspidas ut Pharias cauda sollertior hostisludit et iratas incerta prouocat umbra 725obliquusque caput uanas serpentis in auraseffusae tuto conprendit guttura morsuletiferam citra saniem; tunc inrita pestisexprimitur faucesque fluunt pereunte ueneno.fraudibus euentum dederat fortuna, feroxque 730non exploratis occulti uiribus hostisCurio nocturnum castris erumpere cogitignotisque equitem late decurrere campis.ipse sub aurorae primos excedere motussigna iubet castris, multum frustraque rogatus 735ut Libycas metuat fraudes infectaque semperPunica bella dolis. leti fortuna propinquitradiderat fatis iuuenem, bellumque trahebatauctorem ciuile suum. super ardua ducitsaxa, super cautes, abrupto limite signa; 740cum procul e summis conspecti collibus hostesfraude sua cessere parum, dum colle relictoeffusam patulis aciem committeret aruis.ille fugam credens simulatae nescius artis,ut uictor, mersos aciem deiecit in agros. 745ut primum patuere doli, Numidaeque fugacesundique conpletis clauserunt montibus agmen,obstipuit dux ipse simul perituraque turba.non timidi petiere fugam, non proelia fortes,quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum 750saxa quatit pulsu rigidos uexantia frenosora terens spargitque iubas et subrigit aurisincertoque pedum pugnat non stare tumultu:fessa iacet ceruix, fumant sudoribus artusoraque proiecta squalent arentia lingua, 755pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet,et defecta grauis longe trahit ilia pulsussiccaque sanguineis durescit spuma lupatis.iamque gradum neque uerberibus stimulisque coactinec quamuis crebris iussi calcaribus addunt: 760uolneribus coguntur equi; nec profuit ullicornipedis rupisse moras, neque enim impetus illeincursusque fuit: tantum perfertur ad hostiset spatium iaculis oblato uolnere donat.at, uagus Afer equos ut primum emisit in agmen, 765tum campi tremuere sono, terraque soluta,quantus Bistonio torquetur turbine, puluisaera nube sua texit traxitque tenebras.ut uero in pedites fatum miserabile belliincubuit, nullo dubii discrimine Martis 770ancipites steterunt casus, set tempora pugnaemors tenuit; neque enim licuit procurrere contraet miscere manus. sic undique saepta iuuentuscomminus obliquis et rectis eminus hastisobruitur, non uolneribus nec sanguine solum, 775telorum nimbo peritura et pondere ferri.ergo acies tantae paruum spissantur in orbem,ac, siquis metuens medium correpsit in agmen,uix inpune suos inter conuertitur enses;densaturque globus, quantum pede prima relato 780constrinxit gyros acies. non arma mouendiiam locus est pressis, stipataque membra teruntur;frangitur armatum conliso pectore pectus.non tam laeta tulit uictor spectacula Maurusquam Fortuna dabat; fluuios non ille cruoris 785membrorumque uidet lapsum et ferientia terramcorpora: conpressum turba stetit omne cadauer. excitet inuisas dirae Carthaginis umbrasinferiis fortuna nouis, ferat ista cruentusHannibal et Poeni tam dira piacula manes. 790Romanam, superi, Libyca tellure ruinamPompeio prodesse nefas uotisque senatus.Africa nos potius uincat sibi. Curio, fusasut uidit campis acies et cernere tantaspermisit clades conpressus sanguine puluis, 795non tulit adflictis animam producere rebusaut sperare fugam, ceciditque in strage suoruminpiger ad letum et fortis uirtute coacta. quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumqueunde tribunicia plebeius signifer arce 800arma dabas populis? quid prodita iura senatuset gener atque socer bello concurrere iussi?ante iaces quam dira duces Pharsalia confert,spectandumque tibi bellum ciuile negatum est.has urbi miserae uestro de sanguine poenas 805ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.felix Roma quidem ciuisque habitura beatos,si libertatis superis tam cura placeretquam uindicta placet. Libycas, en, nobile corpus,pascit aues nullo contectus Curio busto. 810at tibi nos, quando non proderit ista silerea quibus omne aeui senium sua fama repellit,digna damus, iuuenis, meritae praeconia uitae.haut alium tanta ciuem tulit indole Romaaut cui plus leges deberent recta sequenti; 815perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquamambitus et luxus et opum metuenda facultastransuerso mentem dubiam torrente tulerunt,momentumque fuit mutatus Curio rerumGallorum captus spoliis et Caesaris auro. 820ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensisSulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentusCaesareaeque domus series, cui tanta potestasconcessa est? emere omnes, hic uendidit urbem.
1