Quamvis digressu veteris confusus amici laudo tamen, vacuis quod sedem figere Cumis destinet atque unum civem donare Sibyllae. ianua Baiarum est et gratum litus amoeni secessus. ego vel Prochytam praepono Suburae; nam quid tam miserum, tam solum vidimus, ut non deterius credas horrere incendia, lapsus tectorum adsiduos ac mille pericula saevae urbis et Augusto recitantes mense poetas? Sed dum tota domus raeda componitur una, substitit ad veteres arcus madidamque Capenam. hic, ubi nocturnae Numa constituebat amicae (nunc sacri fontis nemus et delubra locantur Iudaeis, quorum cophinus fenumque supellex; omnis enim populo mercedem pendere iussa est arbor et eiectis mendicat silva Camenis), in vallem Egeriae descendimus et speluncas dissimiles veris. quanto praesentius esset numen aquis, viridi si margine cluderet undas herba nec ingenuum violarent marmora tofum. Hic tunc Umbricius 'quando artibus' inquit 'honestis nullus in urbe locus, nulla emolumenta laborum, res hodie minor est here quam fuit atque eadem cras deteret exiguis aliquid, proponimus illuc ire, fatigatas ubi Daedalus exuit alas, dum nova canities, dum prima et recta senectus, dum superest Lachesi quod torqueat et pedibus me porto meis nullo dextram subeunte bacillo. cedamus patria. vivant Artorius istic et Catulus, maneant qui nigrum in candida vertunt, quis facile est aedem conducere, flumina, portus, siccandam eluviem, portandum ad busta cadaver, et praebere caput domina venale sub hasta. quondam hi cornicines et municipalis harenae perpetui comites notaeque per oppida buccae munera nunc edunt et, verso pollice vulgus cum iubet, occidunt populariter; inde reversi conducunt foricas, et cur non omnia? cum sint quales ex humili magna ad fastigia rerum extollit quotiens voluit Fortuna iocari. Quid Romae faciam? mentiri nescio; librum, si malus est, nequeo laudare et poscere; motus astrorum ignoro; funus promittere patris nec volo nec possum; ranarum viscera numquam inspexi; ferre ad nuptam quae mittit adulter, quae mandat, norunt alii; me nemo ministro fur erit, atque ideo nulli comes exeo tamquam mancus et extinctae corpus non utile dextrae. quis nunc diligitur nisi conscius et cui fervens aestuat occultis animus semperque tacendis? nil tibi se debere putat, nil conferet umquam, participem qui te secreti fecit honesti. carus erit Verri qui Verrem tempore quo vult accusare potest. tanti tibi non sit opaci omnis harena Tagi quodque in mare volvitur aurum, ut somno careas ponendaque praemia sumas tristis et a magno semper timearis amico. Quae nunc divitibus gens acceptissima nostris et quos praecipue fugiam, properabo fateri, nec pudor obstabit. non possum ferre, Quirites, Graecam urbem. quamvis quota portio faecis Achaei? iam pridem Syrus in Tiberim defluxit Orontes et linguam et mores et cum tibicine chordas obliquas nec non gentilia tympana secum vexit et ad circum iussas prostare puellas. ite, quibus grata est picta lupa barbara mitra. rusticus ille tuus sumit trechedipna, Quirine, et ceromatico fert niceteria collo. hic alta Sicyone, ast hic Amydone relicta, hic Andro, ille Samo, hic Trallibus aut Alabandis, Esquilias dictumque petunt a vimine collem, viscera magnarum domuum dominique futuri. ingenium velox, audacia perdita, sermo promptus et Isaeo torrentior: ede quid illum esse putes. quemvis hominem secum attulit ad nos: grammaticus, rhetor, geometres, pictor, aliptes, augur, schoenobates, medicus, magus, omnia novit Graeculus esuriens: in caelum iusseris, ibit. in summa non Maurus erat neque Sarmata nec Thrax qui sumpsit pinnas, mediis sed natus Athenis. horum ego non fugiam conchylia? me prior ille signabit fultusque toro meliore recumbet, advectus Romam quo pruna et cottana vento? usque adeo nihil est quod nostra infantia caelum hausit Aventini baca nutrita Sabina? Quid quod adulandi gens prudentissima laudat sermonem indocti, faciem deformis amici, et longum invalidi collum cervicibus aequat Herculis Antaeum procul a tellure tenentis, miratur vocem angustam, qua deterius nec ille sonat quo mordetur gallina marito? haec eadem licet et nobis laudare, sed illis creditur. an melior cum Thaida sustinet aut cum uxorem comoedus agit vel Dorida nullo cultam palliolo? mulier nempe ipsa videtur, non persona, loqui: vacua et plana omnia dicas infra ventriculum et tenui distantia rima. nec tamen Antiochus nec erit mirabilis illic aut Stratocles aut cum molli Demetrius Haemo: natio comoeda est. rides, maiore cachinno concutitur; flet, si lacrimas conspexit amici, nec dolet; igniculum brumae si tempore poscas, accipit endromidem; si dixeris "aestuo," sudat. non sumus ergo pares: melior, qui semper et omni nocte dieque potest aliena sumere vultum a facie, iactare manus laudare paratus, si bene ructavit, si rectum minxit amicus, si trulla inverso crepitum dedit aurea fundo. Praeterea sanctum nihil +aut+ ab inguine tutum, non matrona laris, non filia virgo, nec ipse sponsus levis adhuc, non filius ante pudicus. horum si nihil est, aviam resupinat amici. [scire volunt secreta domus atque inde timeri.] et quoniam coepit Graecorum mentio, transi gymnasia atque audi facinus maioris abollae. Stoicus occidit Baream delator amicum discipulumque senex ripa nutritus in illa ad quam Gorgonei delapsa est pinna caballi. non est Romano cuiquam locus hic, ubi regnat Protogenes aliquis vel Diphilus aut Hermarchus, qui gentis vitio numquam partitur amicum, solus habet. nam cum facilem stillavit in aurem exiguum de naturae patriaeque veneno, limine summoveor, perierunt tempora longi servitii; nusquam minor est iactura clientis. Quod porro officium, ne nobis blandiar, aut quod pauperis hic meritum, si curet nocte togatus currere, cum praetor lictorem inpellat et ire praecipitem iubeat dudum vigilantibus orbis, ne prior Albinam et Modiam collega salutet? divitis hic servo cludit latus ingenuorum filius; alter enim quantum in legione tribuni accipiunt donat Calvinae vel Catienae, ut semel aut iterum super illam palpitet; at tu, cum tibi vestiti facies scorti placet, haeres et dubitas alta Chionen deducere sella. da testem Romae tam sanctum quam fuit hospes numinis Idaei, procedat vel Numa vel qui servavit trepidam flagranti ex aede Minervam: protinus ad censum, de moribus ultima fiet quaestio. "quot pascit servos? quot possidet agri iugera? quam multa magnaque paropside cenat?" quantum quisque sua nummorum servat in arca, tantum habet et fidei. iures licet et Samothracum et nostrorum aras, contemnere fulmina pauper creditur atque deos dis ignoscentibus ipsis. Quid quod materiam praebet causasque iocorum omnibus hic idem, si foeda et scissa lacerna, si toga sordidula est et rupta calceus alter pelle patet, vel si consuto volnere crassum atque recens linum ostendit non una cicatrix? nil habet infelix paupertas durius in se quam quod ridiculos homines facit. "exeat" inquit, "si pudor est, et de pulvino surgat equestri, cuius res legi non sufficit, et sedeant hic lenonum pueri quocumque ex fornice nati, hic plaudat nitidus praeconis filius inter pinnirapi cultos iuvenes iuvenesque lanistae." sic libitum vano, qui nos distinxit, Othoni. quis gener hic placuit censu minor atque puellae sarcinulis inpar? quis pauper scribitur heres? quando in consilio est aedilibus? agmine facto debuerant olim tenues migrasse Quirites. Haut facile emergunt quorum virtutibus obstat res angusta domi, sed Romae durior illis conatus: magno hospitium miserabile, magno servorum ventres, et frugi cenula magno. fictilibus cenare pudet, quod turpe negabis translatus subito ad Marsos mensamque Sabellam contentusque illic veneto duroque cucullo. Pars magna Italiae est, si verum admittimus, in qua nemo togam sumit nisi mortuus. ipsa dierum festorum herboso colitur si quando theatro maiestas tandemque redit ad pulpita notum exodium, cum personae pallentis hiatum in gremio matris formidat rusticus infans, aequales habitus illic similesque videbis orchestram et populum; clari velamen honoris sufficiunt tunicae summis aedilibus albae. hic ultra vires habitus nitor, hic aliquid plus quam satis est interdum aliena sumitur arca. commune id vitium est: hic vivimus ambitiosa paupertate omnes. quid te moror? omnia Romae cum pretio. quid das, ut Cossum aliquando salutes, ut te respiciat clauso Veiento labello? ille metit barbam, crinem hic deponit amati; plena domus libis venalibus: accipe et istud fermentum tibi habe. praestare tributa clientes cogimur et cultis augere peculia servis. Quis timet aut timuit gelida Praeneste ruinam aut positis nemorosa inter iuga Volsiniis aut simplicibus Gabiis aut proni Tiburis arce? nos urbem colimus tenui tibicine fultam magna parte sui; nam sic labentibus obstat vilicus et, veteris rimae cum texit hiatum, securos pendente iubet dormire ruina. vivendum est illic, ubi nulla incendia, nulli nocte metus. iam poscit aquam, iam frivola transfert Ucalegon, tabulata tibi iam tertia fumant: tu nescis; nam si gradibus trepidatur ab imis, ultimus ardebit quem tegula sola tuetur a pluvia, molles ubi reddunt ova columbae. lectus erat Cordo Procula minor, urceoli sex ornamentum abaci, nec non et parvulus infra cantharus et recubans sub eodem marmore Chiron, iamque vetus Graecos servabat cista libellos et divina opici rodebant carmina mures. nil habuit Cordus, quis enim negat? et tamen illud perdidit infelix totum nihil. ultimus autem aerumnae cumulus, quod nudum et frusta rogantem nemo cibo, nemo hospitio tectoque iuvabit. Si magna Asturici cecidit domus, horrida mater, pullati proceres, differt vadimonia praetor. tum gemimus casus urbis, tunc odimus ignem. ardet adhuc, et iam accurrit qui marmora donet, conferat inpensas; hic nuda et candida signa, hic aliquid praeclarum Euphranoris et Polycliti, haec Asianorum vetera ornamenta deorum, hic libros dabit et forulos mediamque Minervam, hic modium argenti. meliora ac plura reponit Persicus orborum lautissimus et merito iam suspectus tamquam ipse suas incenderit aedes. Si potes avelli circensibus, optima Sorae aut Fabrateriae domus aut Frusinone paratur quanti nunc tenebras unum conducis in annum. hortulus hic puteusque brevis nec reste movendus in tenuis plantas facili diffunditur haustu. vive bidentis amans et culti vilicus horti unde epulum possis centum dare Pythagoreis. est aliquid, quocumque loco, quocumque recessu, unius sese dominum fecisse lacertae. Plurimus hic aeger moritur vigilando (sed ipsum languorem peperit cibus inperfectus et haerens ardenti stomacho); nam quae meritoria somnum admittunt? magnis opibus dormitur in urbe. inde caput morbi. raedarum transitus arto vicorum in flexu et stantis convicia mandrae eripient somnum Druso vitulisque marinis. si vocat officium, turba cedente vehetur dives et ingenti curret super ora Liburna atque obiter leget aut scribet vel dormiet intus; namque facit somnum clausa lectica fenestra. ante tamen veniet: nobis properantibus obstat unda prior, magno populus premit agmine lumbos qui sequitur; ferit hic cubito, ferit assere duro alter, at hic tignum capiti incutit, ille metretam. pinguia crura luto, planta mox undique magna calcor, et in digito clavus mihi militis haeret. Nonne vides quanto celebretur sportula fumo? centum convivae, sequitur sua quemque culina. Corbulo vix ferret tot vasa ingentia, tot res inpositas capiti, quas recto vertice portat servulus infelix et cursu ventilat ignem. scinduntur tunicae sartae modo, longa coruscat serraco veniente abies, atque altera pinum plaustra vehunt; nutant alte populoque minantur. nam si procubuit qui saxa Ligustica portat axis et eversum fudit super agmina montem, quid superest de corporibus? quis membra, quis ossa invenit? obtritum volgi perit omne cadaver more animae. domus interea secura patellas iam lavat et bucca foculum excitat et sonat unctis striglibus et pleno componit lintea guto. haec inter pueros varie properantur, at ille iam sedet in ripa taetrumque novicius horret porthmea nec sperat caenosi gurgitis alnum infelix nec habet quem porrigat ore trientem. Respice nunc alia ac diversa pericula noctis: quod spatium tectis sublimibus unde cerebrum testa ferit, quotiens rimosa et curta fenestris vasa cadant, quanto percussum pondere signent et laedant silicem. possis ignavus haberi et subiti casus inprovidus, ad cenam si intestatus eas: adeo tot fata, quot illa nocte patent vigiles te praetereunte fenestrae. ergo optes votumque feras miserabile tecum, ut sint contentae patulas defundere pelves. Ebrius ac petulans, qui nullum forte cecidit, dat poenas, noctem patitur lugentis amicum Pelidae, cubat in faciem, mox deinde supinus: [ergo non aliter poterit dormire; quibusdam] somnum rixa facit. sed quamvis inprobus annis atque mero fervens cavet hunc quem coccina laena vitari iubet et comitum longissimus ordo, multum praeterea flammarum et aenea lampas. me, quem luna solet deducere vel breve lumen candelae, cuius dispenso et tempero filum, contemnit. miserae cognosce prohoemia rixae, si rixa est, ubi tu pulsas, ego vapulo tantum. stat contra starique iubet. parere necesse est; nam quid agas, cum te furiosus cogat et idem fortior? "unde venis" exclamat, "cuius aceto, cuius conche tumes? quis tecum sectile porrum sutor et elixi verecis labra comedit? nil mihi respondes? aut dic aut accipe calcem. ede ubi consistas: in qua te quaero proseucha?" dicere si temptes aliquid tacitusve recedas, tantumdem est: feriunt pariter, vadimonia deinde irati faciunt. libertas pauperis haec est: pulsatus rogat et pugnis concisus adorat ut liceat paucis cum dentibus inde reverti. Nec tamen haec tantum metuas; nam qui spoliet te non derit clausis domibus postquam omnis ubique fixa catenatae siluit compago tabernae. interdum et ferro subitus grassator agit rem: armato quotiens tutae custode tenentur et Pomptina palus et Gallinaria pinus, sic inde huc omnes tamquam ad vivaria currunt. qua fornace graves, qua non incude catenae? maximus in vinclis ferri modus, ut timeas ne vomer deficiat, ne marra et sarcula desint. felices proavorum atavos, felicia dicas saecula quae quondam sub regibus atque tribunis viderunt uno contentam carcere Romam. His alias poteram et pluris subnectere causas, sed iumenta vocant et sol inclinat. eundum est; nam mihi commota iamdudum mulio virga adnuit. ergo vale nostri memor, et quotiens te Roma tuo refici properantem reddet Aquino, me quoque ad Helvinam Cererem vestramque Dianam converte a Cumis. saturarum ego, ni pudet illas, auditor gelidos veniam caligatus in agros.'
1