Library

Liber I

Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram uertere, Maecenas, ulmisque adiungere uitis conueniat, quae cura boum, qui cultus habendo sit pecori, apibus quanta experientia parcis, hinc canere incipiam. uos, o clarissima mundi lumina, labentem caelo quae ducitis annum; Liber et alma Ceres, uestro si munere tellus Chaoniam pingui glandem mutauit arista, poculaque inuentis Acheloia miscuit uuis; et uos, agrestum praesentia numina, Fauni (ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae: munera uestra cano); tuque o, cui prima frementem fudit equum magno tellus percussa tridenti, Neptune; et cultor nemorum, cui pinguia Ceae ter centum niuei tondent dumeta iuuenci; ipse nemus linquens patrium saltusque Lycaei Pan, ouium custos, tua si tibi Maenala curae, adsis, o Tegeaee, fauens, oleaeque Minerua inuentrix, uncique puer monstrator aratri, et teneram ab radice ferens, Siluane, cupressum: dique deaeque omnes, studium quibus arua tueri, quique nouas alitis non ullo semine fruges quique satis largum caelo demittitis imbrem. tuque adeo, quem mox quae sint habitura deorum concilia incertum est, urbisne inuisere, Caesar, terrarumque uelis curam, et te maximus orbis auctorem frugum tempestatumque potentem accipiat cingens materna tempora myrto; an deus immensi uenias maris ac tua nautae numina sola colant, tibi seruiat ultima Thule, teque sibi generum Tethys emat omnibus undis; anne nouum tardis sidus te mensibus addas, qua locus Erigonen inter Chelasque sequentis panditur (ipse tibi iam bracchia contrahit ardens Scorpius et caeli iusta plus parte reliquit); quidquid eris (nam te nec sperant Tartara regem, nec tibi regnandi ueniat tam dira cupido, quamuis Elysios miretur Graecia campos nec repetita sequi curet Proserpina matrem), da facilem cursum atque audacibus adnue coeptis, ignarosque uiae mecum miseratus agrestis ingredere et uotis iam nunc adsuesce uocari. Vere nouo, gelidus canis cum montibus umor liquitur et Zephyro putris se glaeba resoluit, depresso incipiat iam tum mihi taurus aratro ingemere et sulco attritus splendescere uomer. illa seges demum uotis respondet auari agricolae, bis quae solem, bis frigora sensit; illius immensae ruperunt horrea messes. ac prius ignotum ferro quam scindimus aequor, uentos et uarium caeli praediscere morem cura sit ac patrios cultusque habitusque locorum, et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset. hic segetes, illic ueniunt felicius uuae, arborei fetus alibi atque inussa uirescunt gramina. nonne uides, croceos ut Tmolus odores, India mittit ebur, molles sua tura Sabaei, at Chalybes nudi ferrum uirosaque Pontus castorea, Eliadum palmas Epiros equarum? continuo has leges aeternaque foedera certis imposuit natura locis, quo tempore primum Deucalion uacuum lapides iactauit in orbem, unde homines nati, durum genus. ergo age, terrae pingue solum primis extemplo a mensibus anni fortes inuertant tauri, glaebasque iacentis puluerulenta coquat maturis solibus aestas; at si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum Arcturum tenui sat erit suspendere sulco: illic, officiant laetis ne frugibus herbae, hic, sterilem exiguus ne deserat umor harenam. Alternis idem tonsas cessare noualis et segnem patiere situ durescere campum; aut ibi flaua seres mutato sidere farra, unde prius laetum siliqua quassante legumen aut tenuis fetus uiciae tristisque lupini sustuleris fragilis calamos siluamque sonantem. urit enim lini campum seges, urit auenae, urunt Lethaeo perfusa papauera somno; sed tamen alternis facilis labor, arida tantum ne saturare fimo pingui pudeat sola neue effetos cinerem immundum iactare per agros. sic quoque mutatis requiescunt fetibus arua, nec nulla interea est inaratae gratia terrae. saepe etiam sterilis incendere profuit agros atque leuem stipulam crepitantibus urere flammis: siue inde occultas uiris et pabula terrae pinguia concipiunt, siue illis omne per ignem excoquitur uitium atque exsudat inutilis umor, seu pluris calor ille uias et caeca relaxat spiramenta, nouas ueniat qua sucus in herbas, seu durat magis et uenas astringit hiantis, ne tenues pluuiae rapidiue potentia solis acrior aut Boreae penetrabile frigus adurat. multum adeo, rastris glaebas qui frangit inertis uimineasque trahit cratis, iuuat arua, neque illum flaua Ceres alto nequiquam spectat Olympo; et qui, proscisso quae suscitat aequore terga, rursus in obliquum uerso perrumpit aratro exercetque frequens tellurem atque imperat aruis. Vmida solstitia atque hiemes orate serenas, agricolae; hiberno laetissima puluere farra, laetus ager: nullo tantum se Mysia cultu iactat et ipsa suas mirantur Gargara messis. quid dicam, iacto qui semine comminus arua insequitur cumulosque ruit male pinguis harenae, deinde satis fluuium inducit riuosque sequentis, et, cum exustus ager morientibus aestuat herbis, ecce supercilio cliuosi tramitis undam elicit? illa cadens raucum per leuia murmur saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arua. quid qui, ne grauidis procumbat culmus aristis, luxuriem segetum tenera depascit in herba, cum primum sulcos aequant sata, quique paludis collectum umorem bibula deducit harena? praesertim incertis si mensibus amnis abundans exit et obducto late tenet omnia limo, unde cauae tepido sudant umore lacunae. Nec tamen, haec cum sint hominumque boumque labores uersando terram experti, nihil improbus anser Strymoniaeque grues et amaris intiba fibris officiunt aut umbra nocet. pater ipse colendi haud facilem esse uiam uoluit, primusque per artem mouit agros, curis acuens mortalia corda nec torpere graui passus sua regna ueterno. ante Iouem nulli subigebant arua coloni: ne signare quidem aut partiri limite campum fas erat; in medium quaerebant, ipsaque tellus omnia liberius nullo poscente ferebat. ille malum uirus serpentibus addidit atris praedarique lupos iussit pontumque moueri, mellaque decussit foliis ignemque remouit et passim riuis currentia uina repressit, ut uarias usus meditando extunderet artis paulatim, et sulcis frumenti quaereret herbam, ut silicis uenis abstrusum excuderet ignem. tunc alnos primum fluuii sensere cauatas; nauita tum stellis numeros et nomina fecit Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton. tum laqueis captare feras et fallere uisco inuentum et magnos canibus circumdare saltus; atque alius latum funda iam uerberat amnem alta petens, pelagoque alius trahit umida lina. tum ferri rigor atque argutae lammina serrae (nam primi cuneis scindebant fissile lignum), tum uariae uenere artes. labor omnia uicit improbus et duris urgens in rebus egestas. prima Ceres ferro mortalis uertere terram instituit, cum iam glandes atque arbuta sacrae deficerent siluae et uictum Dodona negaret. mox et frumentis labor additus, ut mala culmos esset robigo segnisque horreret in aruis carduus; intereunt segetes, subit aspera silua lappaeque tribolique, interque nitentia culta infelix lolium et steriles dominantur auenae. quod nisi et adsiduis herbam insectabere rastris et sonitu terrebis auis et ruris opaci falce premes umbras uotisque uocaueris imbrem, heu magnum alterius frustra spectabis aceruum concussaque famem in siluis solabere quercu. Dicendum et quae sint duris agrestibus arma, quis sine nec potuere seri nec surgere messes: uomis et inflexi primum graue robur aratri, tardaque Eleusinae matris uoluentia plaustra, tribulaque traheaeque et iniquo pondere rastri; uirgea praeterea Celei uilisque supellex, arbuteae crates et mystica uannus Iacchi; omnia quae multo ante memor prouisa repones, si te digna manet diuini gloria ruris. continuo in siluis magna ui flexa domatur in burim et curui formam accipit ulmus aratri. huic a stirpe pedes temo protentus in octo, binae aures, duplici aptantur dentalia dorso. caeditur et tilia ante iugo leuis altaque fagus stiuaque, quae currus a tergo torqueat imos, et suspensa focis explorat robora fumus. Possum multa tibi ueterum praecepta referre, ni refugis tenuisque piget cognoscere curas. area cum primis ingenti aequanda cylindro et uertenda manu et creta solidanda tenaci, ne subeant herbae neu puluere uicta fatiscat, tum uariae inludant pestes: saepe exiguus mus sub terris posuitque domos atque horrea fecit, aut oculis capti fodere cubilia talpae, inuentusque cauis bufo et quae plurima terrae monstra ferunt, populatque ingentem farris aceruum curculio atque inopi metuens formica senectae. contemplator item, cum se nux plurima siluis induet in florem et ramos curuabit olentis: si superant fetus, pariter frumenta sequentur magnaque cum magno ueniet tritura calore; at si luxuria foliorum exuberat umbra, nequiquam pinguis palea teret area culmos. semina uidi equidem multos medicare serentis et nitro prius et nigra perfundere amurca, grandior ut fetus siliquis fallacibus esset et quamuis igni exiguo properata maderent. uidi lecta diu et multo spectata labore degenerare tamen, ni uis humana quotannis maxima quaeque manu legeret: sic omnia fatis in peius ruere ac retro sublapsa referri, non aliter quam qui aduerso uix flumine lembum remigiis subigit, si bracchia forte remisit, atque illum in praeceps prono rapit alueus amni. Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis Haedorumque dies seruandi et lucidus Anguis, quam quibus in patriam uentosa per aequora uectis Pontus et ostriferi fauces temptantur Abydi. Libra die somnique pares ubi fecerit horas et medium luci atque umbris iam diuidit orbem, exercete, uiri, tauros, serite hordea campis usque sub extremum brumae intractabilis imbrem; nec non et lini segetem et Cereale papauer tempus humo tegere et iamdudum incumbere aratris, dum sicca tellure licet, dum nubila pendent. uere fabis satio; tum te quoque, medica, putres accipiunt sulci et milio uenit annua cura, candidus auratis aperit cum cornibus annum Taurus et auerso cedens Canis occidit astro. at si triticeam in messem robustaque farra exercebis humum solisque instabis aristis, ante tibi Eoae Atlantides abscondantur Cnosiaque ardentis decedat stella Coronae, debita quam sulcis committas semina quamque inuitae properes anni spem credere terrae. multi ante occasum Maiae coepere; sed illos exspectata seges uanis elusit auenis. si uero uiciamque seres uilemque phaselum nec Pelusiacae curam aspernabere lentis, haud obscura cadens mittet tibi signa Bootes: incipe et ad medias sementem extende pruinas. Idcirco certis dimensum partibus orbem per duodena regit mundi sol aureus astra. quinque tenent caelum zonae: quarum una corusco semper sole rubens et torrida semper ab igni; quam circum extremae dextra laeuaque trahuntur caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris; has inter mediamque duae mortalibus aegris munere concessae diuum, et uia secta per ambas, obliquus qua se signorum uerteret ordo. mundus, ut ad Scythiam Riphaeasque arduus arces consurgit, premitur Libyae deuexus in Austros. hic uertex nobis semper sublimis; at illum sub pedibus Styx atra uidet Manesque profundi. maximus hic flexu sinuoso elabitur Anguis circum perque duas in morem fluminis Arctos, Arctos Oceani metuentis aequore tingi. illic, ut perhibent, aut intempesta silet nox semper et obtenta densentur nocte tenebrae; aut redit a nobis Aurora diemque reducit, nosque ubi primus equis Oriens adflauit anhelis illic sera rubens accendit lumina Vesper. hinc tempestates dubio praediscere caelo possumus, hinc messisque diem tempusque serendi, et quando infidum remis impellere marmor conueniat, quando armatas deducere classis, aut tempestiuam siluis euertere pinum; nec frustra signorum obitus speculamur et ortus temporibusque parem diuersis quattuor annum. Frigidus agricolam si quando continet imber, multa, forent quae mox caelo properanda sereno, maturare datur: durum procudit arator uomeris obtunsi dentem, cauat arbore lintres, aut pecori signum aut numeros impressit aceruis. exacuunt alii uallos furcasque bicornis atque Amerina parant lentae retinacula uiti. nunc facilis rubea texatur fiscina uirga, nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo. quippe etiam festis quaedam exercere diebus fas et iura sinunt: riuos deducere nulla religio uetuit, segeti praetendere saepem, insidias auibus moliri, incendere uepres balantumque gregem fluuio mersare salubri. saepe oleo tardi costas agitator aselli uilibus aut onerat pomis, lapidemque reuertens incusum aut atrae massam picis urbe reportat. Ipsa dies alios alio dedit ordine luna felicis operum. quintam fuge: pallidus Orcus Eumenidesque satae; tum partu Terra nefando Coeumque Iapetumque creat saeuumque Typhoea et coniuratos caelum rescindere fratres. ter sunt conati imponere Pelio Ossam scilicet atque Ossae frondosum inuoluere Olympum; ter pater exstructos disiecit fulmine montis. septima post decimam felix et ponere uitem et prensos domitare boues et licia telae addere. nona fugae melior, contraria furtis. Multa adeo gelida melius se nocte dedere aut cum sole nouo terras inrorat Eous. nocte leues melius stipulae, nocte arida prata tondentur, noctes lentus non deficit umor. et quidam seros hiberni ad luminis ignis peruigilat ferroque faces inspicat acuto. interea longum cantu solata laborem arguto coniunx percurrit pectine telas, aut dulcis musti Volcano decoquit umorem et foliis undam trepidi despumat aeni. at rubicunda Ceres medio succiditur aestu et medio tostas aestu terit area fruges. nudus ara, sere nudus. hiems ignaua colono: frigoribus parto agricolae plerumque fruuntur mutuaque inter se laeti conuiuia curant. inuitat genialis hiems curasque resoluit, ceu pressae cum iam portum tetigere carinae, puppibus et laeti nautae imposuere coronas. sed tamen et quernas glandes tum stringere tempus et lauri bacas oleamque cruentaque myrta, tum gruibus pedicas et retia ponere ceruis auritosque sequi lepores, tum figere dammas stuppea torquentem Balearis uerbera fundae, cum nix alta iacet, glaciem cum flumina trudunt. Quid tempestates autumni et sidera dicam, atque, ubi iam breuiorque dies et mollior aestas, quae uigilanda uiris? uel cum ruit imbriferum uer, spicea iam campis cum messis inhorruit et cum frumenta in uiridi stipula lactentia turgent? saepe ego, cum flauis messorem induceret aruis agricola et fragili iam stringeret hordea culmo, omnia uentorum concurrere proelia uidi, quae grauidam late segetem ab radicibus imis sublimem expulsam eruerent: ita turbine nigro ferret hiems culmumque leuem stipulasque uolantis. saepe etiam immensum caelo uenit agmen aquarum et foedam glomerant tempestatem imbribus atris collectae ex alto nubes; ruit arduus aether et pluuia ingenti sata laeta boumque labores diluit; implentur fossae et caua flumina crescunt cum sonitu feruetque fretis spirantibus aequor. ipse pater media nimborum in nocte corusca fulmina molitur dextra, quo maxima motu terra tremit, fugere ferae et mortalia corda per gentis humilis strauit pauor; ille flagranti aut Atho aut Rhodopen aut alta Ceraunia telo deicit; ingeminant Austri et densissimus imber; nunc nemora ingenti uento, nunc litora plangunt. hoc metuens caeli mensis et sidera serua, frigida Saturni sese quo stella receptet, quos ignis caelo Cyllenius erret in orbis. in primis uenerare deos, atque annua magnae sacra refer Cereri laetis operatus in herbis extremae sub casum hiemis, iam uere sereno. tum pingues agni et tum mollissima uina, tum somni dulces densaeque in montibus umbrae. cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret: cui tu lacte fauos et miti dilue Baccho, terque nouas circum felix eat hostia fruges, omnis quam chorus et socii comitentur ouantes et Cererem clamore uocent in tecta; neque ante falcem maturis quisquam supponat aristis quam Cereri torta redimitus tempora quercu det motus incompositos et carmina dicat. Atque haec ut certis possemus discere signis, aestusque pluuiasque et agentis frigora uentos, ipse pater statuit quid menstrua luna moneret, quo signo caderent Austri, quid saepe uidentes agricolae propius stabulis armenta tenerent. continuo uentis surgentibus aut freta ponti incipiunt agitata tumescere et aridus altis montibus audiri fragor, aut resonantia longe litora misceri et nemorum increbrescere murmur. iam sibi tum a curuis male temperat unda carinis, cum medio celeres reuolant ex aequore mergi clamoremque ferunt ad litora, cumque marinae in sicco ludunt fulicae, notasque paludes deserit atque altam supra uolat ardea nubem. saepe etiam stellas uento impendente uidebis praecipitis caelo labi, noctisque per umbram flammarum longos a tergo albescere tractus; saepe leuem paleam et frondes uolitare caducas aut summa nantis in aqua conludere plumas. at Boreae de parte trucis cum fulminat et cum Eurique Zephyrique tonat domus, omnia plenis rura natant fossis atque omnis nauita ponto umida uela legit. numquam imprudentibus imber obfuit: aut illum surgentem uallibus imis aeriae fugere grues, aut bucula caelum suspiciens patulis captauit naribus auras, aut arguta lacus circumuolitauit hirundo et ueterem in limo ranae cecinere querelam. saepius et tectis penetralibus extulit oua angustum formica terens iter, et bibit ingens arcus, et e pastu decedens agmine magno coruorum increpuit densis exercitus alis. iam uariae pelagi uolucres et quae Asia circum dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri— certatim largos umeris infundere rores, nunc caput obiectare fretis, nunc currere in undas et studio incassum uideas gestire lauandi. tum cornix plena pluuiam uocat improba uoce et sola in sicca secum spatiatur harena. ne nocturna quidem carpentes pensa puellae nesciuere hiemem, testa cum ardente uiderent scintillare oleum et putris concrescere fungos. Nec minus ex imbri soles et aperta serena prospicere et certis poteris cognoscere signis: nam neque tum stellis acies obtunsa uidetur, nec fratris radiis obnoxia surgere Luna, tenuia nec lanae per caelum uellera ferri; non tepidum ad solem pennas in litore pandunt dilectae Thetidi alcyones, non ore solutos immundi meminere sues iactare maniplos. at nebulae magis ima petunt campoque recumbunt, solis et occasum seruans de culmine summo nequiquam seros exercet noctua cantus. apparet liquido sublimis in aere Nisus, et pro purpureo poenas dat Scylla capillo: quacumque illa leuem fugiens secat aethera pennis, ecce inimicus atrox magno stridore per auras insequitur Nisus; qua se fert Nisus ad auras, illa leuem fugiens raptim secat aethera pennis. tum liquidas corui presso ter gutture uoces aut quater ingeminant, et saepe cubilibus altis nescio qua praeter solitum dulcedine laeti inter se in foliis strepitant; iuuat imbribus actis progeniem paruam dulcisque reuisere nidos. haud equidem credo, quia sit diuinitus illis ingenium aut rerum fato prudentia maior; uerum ubi tempestas et caeli mobilis umor mutauere uias et Iuppiter uuidus Austris denset erant quae rara modo, et quae densa relaxat, uertuntur species animorum, et pectora motus nunc alios, alios dum nubila uentus agebat, concipiunt: hinc ille auium concentus in agris et laetae pecudes et ouantes gutture corui. Si uero solem ad rapidum lunasque sequentis ordine respicies, numquam te crastina fallet hora, neque insidiis noctis capiere serenae. luna reuertentis cum primum colligit ignis, si nigrum obscuro comprenderit aera cornu, maximus agricolis pelagoque parabitur imber; at si uirgineum suffuderit ore ruborem, uentus erit: uento semper rubet aurea Phoebe. sin ortu quarto (namque is certissimus auctor) pura neque obtunsis per caelum cornibus ibit, totus et ille dies et qui nascentur ab illo exactum ad mensem pluuia uentisque carebunt, uotaque seruati soluent in litore nautae Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae. sol quoque et exoriens et cum se condet in undas signa dabit; solem certissima signa sequentur, et quae mane refert et quae surgentibus astris. ille ubi nascentem maculis uariauerit ortum conditus in nubem medioque refugerit orbe, suspecti tibi sint imbres: namque urget ab alto arboribusque satisque Notus pecorique sinister. aut ubi sub lucem densa inter nubila sese diuersi rumpent radii, aut ubi pallida surget Tithoni croceum linquens Aurora cubile, heu, male tum mitis defendet pampinus uuas: tam multa in tectis crepitans salit horrida grando. hoc etiam, emenso cum iam decedit Olympo, profuerit meminisse magis; nam saepe uidemus ipsius in uultu uarios errare colores: caeruleus pluuiam denuntiat, igneus Euros; sin maculae incipiunt rutilo immiscerier igni, omnia tum pariter uento nimbisque uidebis feruere: non illa quisquam me nocte per altum ire neque a terra moneat conuellere funem. at si, cum referetque diem condetque relatum, lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbis et claro siluas cernes Aquilone moueri. denique, quid Vesper serus uehat, unde serenas uentus agat nubes, quid cogitet umidus Auster, sol tibi signa dabit. solem quis dicere falsum audeat? ille etiam caecos instare tumultus saepe monet fraudemque et operta tumescere bella; ille etiam exstincto miseratus Caesare Romam, cum caput obscura nitidum ferrugine texit impiaque aeternam timuerunt saecula noctem. tempore quamquam illo tellus quoque et aequora ponti, obscenaeque canes importunaeque uolucres signa dabant. quotiens Cyclopum efferuere in agros uidimus undantem ruptis fornacibus Aetnam, flammarumque globos liquefactaque uoluere saxa! armorum sonitum toto Germania caelo audiit, insolitis tremuerunt motibus Alpes. uox quoque per lucos uulgo exaudita silentis ingens, et simulacra modis pallentia miris uisa sub obscurum noctis, pecudesque locutae (infandum!); sistunt amnes terraeque dehiscunt, et maestum inlacrimat templis ebur aeraque sudant. proluit insano contorquens uertice siluas fluuiorum rex Eridanus camposque per omnis cum stabulis armenta tulit. nec tempore eodem tristibus aut extis fibrae apparere minaces aut puteis manare cruor cessauit, et altae per noctem resonare lupis ululantibus urbes. non alias caelo ceciderunt plura sereno fulgura nec diri totiens arsere cometae. ergo inter sese paribus concurrere telis Romanas acies iterum uidere Philippi; nec fuit indignum superis bis sanguine nostro Emathiam et latos Haemi pinguescere campos. scilicet et tempus ueniet, cum finibus illis agricola incuruo terram molitus aratro exesa inueniet scabra robigine pila, aut grauibus rastris galeas pulsabit inanis grandiaque effossis mirabitur ossa sepulcris. di patrii Indigetes et Romule Vestaque mater, quae Tuscum Tiberim et Romana Palatia seruas, hunc saltem euerso iuuenem succurrere saeclo ne prohibete. satis iam pridem sanguine nostro Laomedonteae luimus periuria Troiae; iam pridem nobis caeli te regia, Caesar, inuidet atque hominum queritur curare triumphos, quippe ubi fas uersum atque nefas: tot bella per orbem, tam multae scelerum facies, non ullus aratro dignus honos, squalent abductis arua colonis, et curuae rigidum falces conflantur in ensem. hinc mouet Euphrates, illinc Germania bellum; uicinae ruptis inter se legibus urbes arma ferunt; saeuit toto Mars impius orbe, ut cum carceribus sese effudere quadrigae, addunt in spatia, et frustra retinacula tendens fertur equis auriga neque audit currus habenas.

Liber II

Hactenus aruorum cultus et sidera caeli; nunc te, Bacche, canam, nec non siluestria tecum uirgulta et prolem tarde crescentis oliuae. huc, pater o Lenaee: tuis hic omnia plena muneribus, tibi pampineo grauidus autumno floret ager, spumat plenis uindemia labris; huc, pater o Lenaee, ueni, nudataque musto tinge nouo mecum dereptis crura coturnis. Principio arboribus uaria est natura creandis. namque aliae nullis hominum cogentibus ipsae sponte sua ueniunt camposque et flumina late curua tenent, ut molle siler lentaeque genistae, populus et glauca canentia fronde salicta; pars autem posito surgunt de semine, ut altae castaneae, nemorumque Ioui quae maxima frondet aesculus, atque habitae Grais oracula quercus. pullulat ab radice aliis densissima silua, ut cerasis ulmisque; etiam Parnasia laurus parua sub ingenti matris se subicit umbra. hos natura modos primum dedit, his genus omne siluarum fruticumque uiret nemorumque sacrorum. sunt alii, quos ipse uia sibi repperit usus: hic plantas tenero abscindens de corpore matrum deposuit sulcis, hic stirpes obruit aruo, quadrifidasque sudes et acuto robore uallos. siluarumque aliae pressos propaginis arcus exspectant et uiua sua plantaria terra; nil radicis egent aliae summumque putator haud dubitat terrae referens mandare cacumen. quin et caudicibus sectis (mirabile dictu) truditur e sicco radix oleagina ligno; et saepe alterius ramos impune uidemus uertere in alterius, mutatamque insita mala ferre pirum et prunis lapidosa rubescere corna. Quare agite o proprios generatim discite cultus, agricolae, fructusque feros mollite colendo, neu segnes iaceant terrae. iuuat Ismara Baccho conserere atque olea magnum uestire Taburnum. tuque ades inceptumque una decurre laborem, o decus, o famae merito pars maxima nostrae, Maecenas, pelagoque uolans da uela patenti. non ego cuncta meis amplecti uersibus opto, non, mihi si linguae centum sint oraque centum, ferrea uox. ades et primi lege litoris oram; in manibus terrae. non hic te carmine ficto atque per ambages et longa exorsa tenebo. Sponte sua quae se tollunt in luminis oras, infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt; quippe solo natura subest. tamen haec quoque, si quis inserat aut scrobibus mandet mutata subactis, exuerint siluestrem animum, cultuque frequenti in quascumque uoles artis haud tarda sequentur. nec non et, sterilis quae stirpibus exit ab imis, hoc faciat, uacuos si sit digesta per agros; nunc altae frondes et rami matris opacant crescentique adimunt fetus uruntque ferentem. iam quae seminibus iactis se sustulit arbos, tarda uenit seris factura nepotibus umbram, pomaque degenerant sucos oblita priores et turpis auibus praedam fert uua racemos. scilicet omnibus est labor impendendus, et omnes cogendae in sulcum ac multa mercede domandae. sed truncis oleae melius, propagine uites respondent, solido Paphiae de robore myrtus, plantis edurae coryli. nascuntur et ingens fraxinus Herculeaeque arbos umbrosa coronae, Chaoniique patris glandes; etiam ardua palma nascitur et casus abies uisura marinos. inseritur uero et fetu nucis arbutus horrida, et steriles platani malos gessere ualentis, castaneae fagos; ornusque incanuit albo flore piri glandemque sues fregere sub ulmis. Nec modus inserere atque oculos imponere simplex. nam qua se medio trudunt de cortice gemmae et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso fit nodo sinus; huc aliena ex arbore germen includunt udoque docent inolescere libro. aut rursum enodes trunci resecantur, et alte finditur in solidum cuneis uia, deinde feraces plantae immittuntur: nec longum tempus, et ingens exiit ad caelum ramis felicibus arbos, miratastque nouas frondes et non sua poma. Praeterea genus haud unum nec fortibus ulmis nec salici lotoque neque Idaeis cyparissis, nec pingues unam in faciem nascuntur oliuae, orchades et radii et amara pausia baca, pomaque et Alcinoi siluae, nec surculus idem Crustumiis Syriisque piris grauibusque uolemis. non eadem arboribus pendet uindemia nostris quam Methymnaeo carpit de palmite Lesbos; sunt Thasiae uites, sunt et Mareotides albae, pinguibus hae terris habiles, leuioribus illae, et passo psithia utilior tenuisque lageos temptatura pedes olim uincturaque linguam, purpureae praeciaeque et, quo te carmine dicam, Rhaetica? nec cellis ideo contende Falernis. sunt et Aminneae uites, firmissima uina, Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Phanaeus, argitisque minor, cui non certauerit ulla aut tantum fluere aut totidem durare per annos. non ego te, dis et mensis accepta secundis, transierim, Rhodia, et tumidis, bumaste, racemis. sed neque quam multae species nec nomina quae sint est numerus, neque enim numero comprendere refert; quem qui scire uelit, Libyci uelit aequoris idem dicere quam multae Zephyro turbentur harenae aut, ubi nauigiis uiolentior incidit Eurus, nosse quot Ionii ueniant ad litora fluctus. Nec uero terrae ferre omnes omnia possunt. fluminibus salices crassisque paludibus alni nascuntur, steriles saxosis montibus orni; litora myrtetis laetissima; denique apertos Bacchus amat collis, Aquilonem et frigora taxi. aspice et extremis domitum cultoribus orbem Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos: diuisae arboribus patriae. sola India nigrum fert hebenum, solis est turea uirga Sabaeis. quid tibi odorato referam sudantia ligno balsamaque et bacas semper frondentis acanthi? quid nemora Aethiopum molli canentia lana, uelleraque ut foliis depectant tenuia Seres? aut quos Oceano propior gerit India lucos, extremi sinus orbis, ubi aera uincere summum arboris haud ullae iactu potuere sagittae?— et gens illa quidem sumptis non tarda pharetris. Media fert tristis sucos tardumque saporem felicis mali, quo non praesentius ullum, pocula si quando saeuae infecere nouercae, [miscueruntque herbas et non innoxia uerba,] auxilium uenit ac membris agit atra uenena. ipsa ingens arbos faciemque simillima lauro, et, si non alium late iactaret odorem, laurus erat: folia haud ullis labentia uentis, flos ad prima tenax; animas et olentia Medi ora fouent illo et senibus medicantur anhelis. Sed neque Medorum siluae, ditissima terra, nec pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus laudibus Italiae certent, non Bactra neque Indi totaque turiferis Panchaia pinguis harenis. haec loca non tauri spirantes naribus ignem inuertere satis immanis dentibus hydri, nec galeis densisque uirum seges horruit hastis; sed grauidae fruges et Bacchi Massicus umor impleuere; tenent oleae armentaque laeta. hinc bellator equus campo sese arduus infert, hinc albi, Clitumne, greges et maxima taurus uictima, saepe tuo perfusi flumine sacro, Romanos ad templa deum duxere triumphos. hic uer adsiduum atque alienis mensibus aestas: bis grauidae pecudes, bis pomis utilis arbos. at rabidae tigres absunt et saeua leonum semina, nec miseros fallunt aconita legentis, nec rapit immensos orbis per humum neque tanto squameus in spiram tractu se colligit anguis. adde tot egregias urbes operumque laborem, tot congesta manu praeruptis oppida saxis fluminaque antiquos subter labentia muros. an mare quod supra memorem, quodque adluit infra? anne lacus tantos? te, Lari maxime, teque, fluctibus et fremitu adsurgens Benace marino? an memorem portus Lucrinoque addita claustra atque indignatum magnis stridoribus aequor, Iulia qua ponto longe sonat unda refuso Tyrrhenusque fretis immittitur aestus Auernis? haec eadem argenti riuos aerisque metalla ostendit uenis atque auro plurima fluxit. haec genus acre uirum, Marsos pubemque Sabellam adsuetumque malo Ligurem Volscosque uerutos extulit, haec Decios Marios magnosque Camillos, Scipiadas duros bello et te, maxime Caesar, qui nunc extremis Asiae iam uictor in oris imbellem auertis Romanis arcibus Indum. salue, magna parens frugum, Saturnia tellus, magna uirum: tibi res antiquae laudis et artem ingredior sanctos ausus recludere fontis, Ascraeumque cano Romana per oppida carmen. Nunc locus aruorum ingeniis, quae robora cuique, quis color et quae sit rebus natura ferendis. difficiles primum terrae collesque maligni, tenuis ubi argilla et dumosis calculus aruis, Palladia gaudent silua uiuacis oliuae: indicio est tractu surgens oleaster eodem plurimus et strati bacis siluestribus agri. at quae pinguis humus dulcique uligine laeta, quique frequens herbis et fertilis ubere campus, qualem saepe caua montis conualle solemus despicere (huc summis liquuntur rupibus amnes felicemque trahunt limum), quique editus Austro et filicem curuis inuisam pascit aratris: hic tibi praeualidas olim multoque fluentis sufficiet Baccho uitis, hic fertilis uuae, hic laticis, qualem pateris libamus et auro, inflauit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras, lancibus et pandis fumantia reddimus exta. sin armenta magis studium uitulosque tueri aut ouium fetum aut urentis culta capellas, saltus et saturi petito longinqua Tarenti, et qualem infelix amisit Mantua campum pascentem niueos herboso flumine cycnos: non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt, et quantum longis carpent armenta diebus exigua tantum gelidus ros nocte reponet. nigra fere et presso pinguis sub uomere terra et cui putre solum (namque hoc imitamur arando), optima frumentis: non ullo ex aequore cernes plura domum tardis decedere plaustra iuuencis; aut unde iratus siluam deuexit arator et nemora euertit multos ignaua per annos, antiquasque domos auium cum stirpibus imis eruit; illae altum nidis petiere relictis, at rudis enituit impulso uomere campus. nam ieiuna quidem cliuosi glarea ruris uix humilis apibus casias roremque ministrat; et tofus scaber et nigris exesa chelydris creta negant alios aeque serpentibus agros dulcem ferre cibum et curuas praebere latebras. quae tenuem exhalat nebulam fumosque uolucris, et bibit umorem et, cum uult, ex se ipsa remittit, quaeque suo semper uiridi se gramine uestit nec scabie et salsa laedit robigine ferrum, illa tibi laetis intexet uitibus ulmos, illa ferax oleo est, illam experiere colendo et facilem pecori et patientem uomeris unci. talem diues arat Capua et uicina Vesaeuo ora iugo et uacuis Clanius non aequus Acerris. Nunc quo quamque modo possis cognoscere dicam. rara sit an supra morem si densa requires (altera frumentis quoniam fauet, altera Baccho, densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo), ante locum capies oculis, alteque iubebis in solido puteum demitti, omnemque repones rursus humum et pedibus summas aequabis harenas. si deerunt, rarum pecorique et uitibus almis aptius uber erit; sin in sua posse negabunt ire loca et scrobibus superabit terra repletis, spissus ager: glaebas cunctantis crassaque terga exspecta et ualidis terram proscinde iuuencis. salsa autem tellus et quae perhibetur amara (frugibus infelix ea, nec mansuescit arando nec Baccho genus aut pomis sua nomina seruat) tale dabit specimen. tu spisso uimine qualos colaque prelorum fumosis deripe tectis; huc ager ille malus dulcesque a fontibus undae ad plenum calcentur: aqua eluctabitur omnis scilicet et grandes ibunt per uimina guttae; at sapor indicium faciet manifestus et ora tristia temptantum sensu torquebit amaro. pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto discimus: haud unquam manibus iactata fatiscit, sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. umida maiores herbas alit, ipsaque iusto laetior. a, nimium ne sit mihi fertilis illa, nec se praeualidam primis ostendat aristis! quae grauis est ipso tacitam se pondere prodit, quaeque leuis. promptum est oculis praediscere nigram, et quis cui color. at sceleratum exquirere frigus difficile est: piceae tantum taxique nocentes interdum aut hederae pandunt uestigia nigrae. His animaduersis terram multo ante memento excoquere et magnos scrobibus concidere montis, ante supinatas Aquiloni ostendere glaebas quam laetum infodias uitis genus. optima putri arua solo: id uenti curant gelidaeque pruinae et labefacta mouens robustus iugera fossor. at si quos haud ulla uiros uigilantia fugit, ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur arboribus seges et quo mox digesta feratur, mutatam ignorent subito ne semina matrem. quin etiam caeli regionem in cortice signant, ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores austrinos tulerit, quae terga obuerterit axi, restituant: adeo in teneris consuescere multum est. collibus an plano melius sit ponere uitem, quaere prius. si pinguis agros metabere campi, densa sere (in denso non segnior ubere Bacchus); sin tumulis accliue solum collisque supinos, indulge ordinibus; nec setius omnis in unguem arboribus positis secto uia limite quadret: ut saepe ingenti bello cum longa cohortis explicuit legio et campo stetit agmen aperto, derectaeque acies ac late fluctuat omnis aere renidenti tellus, necdum horrida miscent proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis. omnia sint paribus numeris dimensa uiarum, non animum modo uti pascat prospectus inanem, sed quia non aliter uiris dabit omnibus aequas terra, neque in uacuum poterunt se extendere rami. Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras. ausim uel tenui uitem committere sulco; altior ac penitus terrae defigitur arbos, aesculus in primis, quae quantum uertice ad auras aetherias, tantum radice in Tartara tendit. ergo non hiemes illam, non flabra neque imbres conuellunt: immota manet multosque nepotes, multa uirum uoluens durando saecula uincit, tum fortis late ramos et bracchia tendens huc illuc media ipsa ingentem sustinet umbram. Neue tibi ad solem uergant uineta cadentem, neue inter uitis corylum sere, neue flagella summa pete aut summa defringe ex arbore plantas (tantus amor terrae), neu ferro laede retunso semina, neue oleae siluestris insere truncos. nam saepe incautis pastoribus excidit ignis, qui furtim pingui primum sub cortice tectus robora comprendit, frondesque elapsus in altas ingentem caelo sonitum dedit; inde secutus per ramos uictor perque alta cacumina regnat, et totum inuoluit flammis nemus et ruit atram ad caelum picea crassus caligine nubem, praesertim si tempestas a uertice siluis incubuit, glomeratque ferens incendia uentus. hoc ubi, non a stirpe ualent caesaeque reuerti possunt atque ima similes reuirescere terra; infelix superat foliis oleaster amaris. Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor tellurem Borea rigidam spirante mouere. rura gelu tum claudit hiems, nec semine iacto concretam patitur radicem adfigere terrae. optima uinetis satio, cum uere rubenti candida uenit auis longis inuisa colubris, prima uel autumni sub frigora, cum rapidus Sol nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas. uer adeo frondi nemorum, uer utile siluis, uere tument terrae et genitalia semina poscunt. tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether coniugis in gremium laetae descendit, et omnis magnus alit magno commixtus corpore fetus. auia tum resonant auibus uirgulta canoris, et Venerem certis repetunt armenta diebus; parturit almus ager Zephyrique tepentibus auris laxant arua sinus; superat tener omnibus umor, inque nouos soles audent se gramina tuto credere, nec metuit surgentis pampinus Austros aut actum caelo magnis Aquilonibus imbrem, sed trudit gemmas et frondes explicat omnis. non alios prima crescentis origine mundi inluxisse dies aliumue habuisse tenorem crediderim: uer illud erat, uer magnus agebat orbis et hibernis parcebant flatibus Euri, cum primae lucem pecudes hausere, uirumque terrea progenies duris caput extulit aruis, immissaeque ferae siluis et sidera caelo. nec res hunc tenerae possent perferre laborem, si non tanta quies iret frigusque caloremque inter, et exciperet caeli indulgentia terras. Quod superest, quaecumque premes uirgulta per agros sparge fimo pingui et multa memor occule terra, aut lapidem bibulum aut squalentis infode conchas; inter enim labentur aquae, tenuisque subibit halitus, atque animos tollent sata. iamque reperti qui saxo super atque ingentis pondere testae urgerent: hoc effusos munimen ad imbris, hoc, ubi hiulca siti findit Canis aestifer arua. Seminibus positis superest diducere terram saepius ad capita et duros iactare bidentis, aut presso exercere solum sub uomere et ipsa flectere luctantis inter uineta iuuencos; tum leuis calamos et rasae hastilia uirgae fraxineasque aptare sudes furcasque ualentis, uiribus eniti quarum et contemnere uentos adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos. Ac dum prima nouis adolescit frondibus aetas, parcendum teneris, et dum se laetus ad auras palmes agit laxis per purum immissus habenis, ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis carpendae manibus frondes interque legendae. inde ubi iam ualidis amplexae stirpibus ulmos exierint, tum stringe comas, tum bracchia tonde (ante reformidant ferrum), tum denique dura exerce imperia et ramos compesce fluentis. Texendae saepes etiam et pecus omne tenendum, praecipue dum frons tenera imprudensque laborum; cui super indignas hiemes solemque potentem siluestres uri adsidue capreaeque sequaces inludunt, pascuntur oues auidaeque iuuencae. frigora nec tantum cana concreta pruina aut grauis incumbens scopulis arentibus aestas, quantum illi nocuere greges durique uenenum dentis et admorsu signata in stirpe cicatrix. non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris caeditur et ueteres ineunt proscaenia ludi, praemiaque ingeniis pagos et compita circum Thesidae posuere, atque inter pocula laeti mollibus in pratis unctos saluere per utres nec non Ausonii, Troia gens missa, coloni uersibus incomptis ludunt risuque soluto, oraque corticibus sumunt horrenda cauatis, et te, Bacche, uocant per carmina laeta, tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu. hinc omnis largo pubescit uinea fetu, complentur uallesque cauae saltusque profundi et quocumque deus circum caput egit honestum. ergo rite suum Baccho dicemus honorem carminibus patriis lancesque et liba feremus, et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram pinguiaque in ueribus torrebimus exta colurnis. Est etiam ille labor curandis uitibus alter, cui numquam exhausti satis est: namque omne quotannis terque quaterque solum scindendum glaebaque uersis aeternum frangenda bidentibus, omne leuandum fronde nemus. redit agricolis labor actus in orbem, atque in se sua per uestigia uoluitur annus. ac iam olim, seras posuit cum uinea frondes frigidus et siluis Aquilo decussit honorem, iam tum acer curas uenientem extendit in annum rusticus, et curuo Saturni dente relictam persequitur uitem attondens fingitque putando. primus humum fodito, primus deuecta cremato sarmenta, et uallos primus sub tecta referto; postremus metito. bis uitibus ingruit umbra, bis segetem densis obducunt sentibus herbae; durus uterque labor: laudato ingentia rura, exiguum colito. nec non etiam aspera rusti uimina per siluam et ripis fluuialis harundo caeditur, incultique exercet cura salicti. iam uinctae uites, iam falcem arbusta reponunt, iam canit effectos extremus uinitor antes; sollicitanda tamen tellus puluisque mouendus et iam maturis metuendus Iuppiter uuis. Contra non ulla est oleis cultura, neque illae procuruam exspectant falcem rastrosque tenacis, cum semel haeserunt aruis aurasque tulerunt; ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco, sufficit umorem et grauidas, cum uomere, fruges. hoc pinguem et placitam Paci nutritor oliuam. Poma quoque, ut primum truncos sensere ualentis et uiris habuere suas, ad sidera raptim ui propria nituntur opisque haud indiga nostrae. nec minus interea fetu nemus omne grauescit, sanguineisque inculta rubent auiaria bacis. tondentur cytisi, taedas silua alta ministrat, pascunturque ignes nocturni et lumina fundunt. et dubitant homines serere atque impendere curam? quid maiora sequar? salices humilesque genistae, aut illae pecori frondem aut pastoribus umbram sufficiunt saepemque satis et pabula melli. et iuuat undantem buxo spectare Cytorum Naryciaeque picis lucos, iuuat arua uidere non rastris, hominum non ulli obnoxia curae. ipsae Caucasio steriles in uertice siluae, quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque, dant alios aliae fetus, dant utile lignum nauigiis pinus, domibus cedrumque cupressosque; hinc radios triuere rotis, hinc tympana plaustris agricolae, et pandas ratibus posuere carinas. uiminibus salices fecundae, frondibus ulmi, at myrtus ualidis hastilibus et bona bello cornus; Ituraeos taxi torquentur in arcus. nec tiliae leues aut torno rasile buxum non formam accipiunt ferroque cauantur acuto, nec non et torrentem undam leuis innatat alnus missa Pado, nec non et apes examina condunt corticibusque cauis uitiosaeque ilicis aluo. quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt? Bacchus et ad culpam causas dedit; ille furentis Centauros leto domuit, Rhoecumque Pholumque et magno Hylaeum Lapithis cratere minantem. O fortunatos nimium, sua si bona norint, agricolas! quibus ipsa procul discordibus armis fundit humo facilem uictum iustissima tellus. si non ingentem foribus domus alta superbis mane salutantum totis uomit aedibus undam, nec uarios inhiant pulchra testudine postis inlusasque auro uestis Ephyreiaque aera, alba neque Assyrio fucatur lana ueneno, nec casia liquidi corrumpitur usus oliui; at secura quies et nescia fallere uita, diues opum uariarum, at latis otia fundis, speluncae uiuique lacus, at frigida tempe mugitusque boum mollesque sub arbore somni non absunt; illic saltus ac lustra ferarum et patiens operum exiguoque adsueta iuuentus, sacra deum sanctique patres; extrema per illos Iustitia excedens terris uestigia fecit. Me uero primum dulces ante omnia Musae, quarum sacra fero ingenti percussus amore, accipiant caelique uias et sidera monstrent, defectus solis uarios lunaeque labores; unde tremor terris, qua ui maria alta tumescant obicibus ruptis rursusque in se ipsa residant, quid tantum Oceano properent se tingere soles hiberni, uel quae tardis mora noctibus obstet. sin has ne possim naturae accedere partis frigidus obstiterit circum praecordia sanguis, rura mihi et rigui placeant in uallibus amnes, flumina amem siluasque inglorius. o ubi campi Spercheosque et uirginibus bacchata Lacaenis Taygeta! o qui me gelidis conuallibus Haemi sistat, et ingenti ramorum protegat umbra! felix qui potuit rerum cognoscere causas atque metus omnis et inexorabile fatum subiecit pedibus strepitumque Acherontis auari: fortunatus et ille deos qui nouit agrestis Panaque Siluanumque senem Nymphasque sorores. illum non populi fasces, non purpura regum flexit et infidos agitans discordia fratres, aut coniurato descendens Dacus ab Histro, non res Romanae perituraque regna; neque ille aut doluit miserans inopem aut inuidit habenti. quos rami fructus, quos ipsa uolentia rura sponte tulere sua, carpsit, nec ferrea iura insanumque forum aut populi tabularia uidit. sollicitant alii remis freta caeca, ruuntque in ferrum, penetrant aulas et limina regum; hic petit excidiis urbem miserosque penatis, ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro; condit opes alius defossoque incubat auro; hic stupet attonitus rostris, hunc plausus hiantem per cuneos geminatus enim plebisque patrumque corripuit; gaudent perfusi sanguine fratrum, exsilioque domos et dulcia limina mutant atque alio patriam quaerunt sub sole iacentem. agricola incuruo terram dimouit aratro: hic anni labor, hinc patriam paruosque nepotes sustinet, hinc armenta boum meritosque iuuencos. nec requies, quin aut pomis exuberet annus aut fetu pecorum aut Cerealis mergite culmi, prouentuque oneret sulcos atque horrea uincat. uenit hiems: teritur Sicyonia baca trapetis, glande sues laeti redeunt, dant arbuta siluae; et uarios ponit fetus autumnus, et alte mitis in apricis coquitur uindemia saxis. interea dulces pendent circum oscula nati, casta pudicitiam seruat domus, ubera uaccae lactea demittunt, pinguesque in gramine laeto inter se aduersis luctantur cornibus haedi. ipse dies agitat festos fususque per herbam, ignis ubi in medio et socii cratera coronant, te libans, Lenaee, uocat pecorisque magistris uelocis iaculi certamina ponit in ulmo, corporaque agresti nudant praedura palaestra. hanc olim ueteres uitam coluere Sabini, hanc Remus et frater; sic fortis Etruria creuit scilicet et rerum facta est pulcherrima Roma, septemque una sibi muro circumdedit arces. ante etiam sceptrum Dictaei regis et ante impia quam caesis gens est epulata iuuencis, aureus hanc uitam in terris Saturnus agebat; necdum etiam audierant inflari classica, necdum impositos duris crepitare incudibus ensis. Sed nos immensum spatiis confecimus aequor, et iam tempus equum fumantia soluere colla.

Liber III

Te quoque, magna Pales, et te memorande canemus pastor ab Amphryso, uos, siluae amnesque Lycaei. cetera, quae uacuas tenuissent carmine mentes, omnia iam uulgata: quis aut Eurysthea durum aut inlaudati nescit Busiridis aras? cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos Hippodameque umeroque Pelops insignis eburno, acer equis? temptanda uia est, qua me quoque possim tollere humo uictorque uirum uolitare per ora. primus ego in patriam mecum, modo uita supersit, Aonio rediens deducam uertice Musas; primus Idumaeas referam tibi, Mantua, palmas, et uiridi in campo templum de marmore ponam propter aquam, tardis ingens ubi flexibus errat Mincius et tenera praetexit harundine ripas. in medio mihi Caesar erit templumque tenebit: illi uictor ego et Tyrio conspectus in ostro centum quadriiugos agitabo ad flumina currus. cuncta mihi Alpheum linquens lucosque Molorchi cursibus et crudo decernet Graecia caestu. ipse caput tonsae foliis ornatus oliuae dona feram. iam nunc sollemnis ducere pompas ad delubra iuuat caesosque uidere iuuencos, uel scaena ut uersis discedat frontibus utque purpurea intexti tollant aulaea Britanni. in foribus pugnam ex auro solidoque elephanto Gangaridum faciam uictorisque arma Quirini, atque hic undantem bello magnumque fluentem Nilum ac nauali surgentis aere columnas. addam urbes Asiae domitas pulsumque Niphaten fidentemque fuga Parthum uersisque sagittis; et duo rapta manu diuerso ex hoste tropaea bisque triumphatas utroque ab litore gentis. stabunt et Parii lapides, spirantia signa, Assaraci proles demissaeque ab Ioue gentis nomina, Trosque parens et Troiae Cynthius auctor. Inuidia infelix Furias amnemque seuerum Cocyti metuet tortosque Ixionis anguis immanemque rotam et non exsuperabile saxum. interea Dryadum siluas saltusque sequamur intactos, tua, Maecenas, haud mollia iussa: te sine nil altum mens incohat. en age segnis rumpe moras; uocat ingenti clamore Cithaeron Taygetique canes domitrixque Epidaurus equorum, et uox adsensu nemorum ingeminata remugit. mox tamen ardentis accingar dicere pugnas Caesaris et nomen fama tot ferre per annos, Tithoni prima quot abest ab origine Caesar. Seu quis Olympiacae miratus praemia palmae pascit equos, seu quis fortis ad aratra iuuencos, corpora praecipue matrum legat. optima toruae forma bouis cui turpe caput, cui plurima ceruix, et crurum tenus a mento palearia pendent; tum longo nullus lateri modus: omnia magna, pes etiam, et camuris hirtae sub cornibus aures. nec mihi displiceat maculis insignis et albo, aut iuga detrectans interdumque aspera cornu et faciem tauro propior, quaeque ardua tota et gradiens ima uerrit uestigia cauda. aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos desinit ante decem, post quattuor incipit annos; cetera nec feturae habilis nec fortis aratris. interea, superat gregibus dum laeta iuuentas, solue mares; mitte in Venerem pecuaria primus, atque aliam ex alia generando suffice prolem. optima quaeque dies miseris mortalibus aeui prima fugit; subeunt morbi tristisque senectus et labor, et durae rapit inclementia mortis. semper erunt quarum mutari corpora malis: semper enim refice ac, ne post amissa requiras, ante ueni et subolem armento sortire quotannis. Nec non et pecori est idem dilectus equino: tu modo, quos in spem statues summittere gentis, praecipuum iam inde a teneris impende laborem. continuo pecoris generosi pullus in aruis altius ingreditur et mollia crura reponit; primus et ire uiam et fluuios temptare minacis audet et ignoto sese committere ponti, nec uanos horret strepitus. illi ardua ceruix argutumque caput, breuis aluus obesaque terga, luxuriatque toris animosum pectus. honesti spadices glaucique, color deterrimus albis et giluo. tum, si qua sonum procul arma dedere, stare loco nescit, micat auribus et tremit artus, collectumque premens uoluit sub naribus ignem. densa iuba, et dextro iactata recumbit in armo; at duplex agitur per lumbos spina, cauatque tellurem et solido grauiter sonat ungula cornu. talis Amyclaei domitus Pollucis habenis Cyllarus et, quorum Grai meminere poetae, Martis equi biiuges et magni currus Achilli. talis et ipse iubam ceruice effundit equina coniugis aduentu pernix Saturnus, et altum Pelion hinnitu fugiens impleuit acuto. Hunc quoque, ubi aut morbo grauis aut iam segnior annis deficit, abde domo, nec turpi ignosce senectae. frigidus in Venerem senior, frustraque laborem ingratum trahit, et, si quando ad proelia uentum est, ut quondam in stipulis magnus sine uiribus ignis, incassum furit. ergo animos aeuumque notabis praecipue: hinc alias artis prolemque parentum et quis cuique dolor uicto, quae gloria palmae. nonne uides, cum praecipiti certamine campum corripuere, ruuntque effusi carcere currus, cum spes adrectae iuuenum, exsultantiaque haurit corda pauor pulsans? illi instant uerbere torto et proni dant lora, uolat ui feruidus axis; iamque humiles iamque elati sublime uidentur aera per uacuum ferri atque adsurgere in auras. nec mora nec requies; at fuluae nimbus harenae tollitur, umescunt spumis flatuque sequentum: tantus amor laudum, tantae est uictoria curae. primus Ericthonius currus et quattuor ausus iungere equos rapidusque rotis insistere uictor. frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere impositi dorso, atque equitem docuere sub armis insultare solo et gressus glomerare superbos. aequus uterque labor, aeque iuuenemque magistri exquirunt calidumque animis et cursibus acrem, quamuis saepe fuga uersos ille egerit hostis et patriam Epirum referat fortisque Mycenas, Neptunique ipsa deducat origine gentem. His animaduersis instant sub tempus et omnis impendunt curas denso distendere pingui, quem legere ducem et pecori dixere maritum, florentisque secant herbas fluuiosque ministrant farraque, ne blando nequeat superesse labori inualidique patrum referant ieiunia nati. ipsa autem macie tenuant armenta uolentes, atque, ubi concubitus primos iam nota uoluptas sollicitat, frondesque negant et fontibus arcent. saepe etiam cursu quatiunt et sole fatigant, cum grauiter tunsis gemit area frugibus, et cum surgentem ad Zephyrum paleae iactantur inanes. hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus sit genitali aruo et sulcos oblimet inertis, sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat. Rursus cura patrum cadere et succedere matrum incipit. exactis grauidae cum mensibus errant, non illas grauibus quisquam iuga ducere plaustris, non saltu superare uiam sit passus et acri carpere prata fuga fluuiosque innare rapacis. saltibus in uacuis pascunt et plena secundum flumina, muscus ubi et uiridissima gramine ripa, speluncaeque tegant et saxea procubet umbra. est lucos Silari circa ilicibusque uirentem plurimus Alburnum uolitans, cui nomen asilo Romanum est, oestrum Grai uertere uocantes, asper, acerba sonans, quo tota exterrita siluis diffugiunt armenta; furit mugitibus aether concussus siluaeque et sicci ripa Tanagri. hoc quondam monstro horribilis exercuit iras Inachiae Iuno pestem meditata iuuencae. hunc quoque (nam mediis feruoribus acrior instat) arcebis grauido pecori, armentaque pasces sole recens orto aut noctem ducentibus astris. Post partum cura in uitulos traducitur omnis; continuoque notas et nomina gentis inurunt, et quos aut pecori malint summittere habendo aut aris seruare sacros aut scindere terram et campum horrentem fractis inuertere glaebis. cetera pascuntur uiridis armenta per herbas: tu quos ad studium atque usum formabis agrestem iam uitulos hortare uiamque insiste domandi, dum faciles animi iuuenum, dum mobilis aetas. ac primum laxos tenui de uimine circlos ceruici subnecte; dehinc, ubi libera colla seruitio adsuerint, ipsis e torquibus aptos iunge pares, et coge gradum conferre iuuencos; atque illis iam saepe rotae ducantur inanes per terram, et summo uestigia puluere signent. post ualido nitens sub pondere faginus axis instrepat, et iunctos temo trahat aereus orbis. interea pubi indomitae non gramina tantum nec uescas salicum frondes uluamque palustrem, sed frumenta manu carpes sata; nec tibi fetae more patrum niuea implebunt mulctraria uaccae, sed tota in dulcis consument ubera natos. Sin ad bella magis studium turmasque ferocis, aut Alphea rotis praelabi flumina Pisae et Iouis in luco currus agitare uolantis, primus equi labor est animos atque arma uidere bellantum lituosque pati, tractuque gementem ferre rotam et stabulo frenos audire sonantis; tum magis atque magis blandis gaudere magistri laudibus et plausae sonitum ceruicis amare. atque haec iam primo depulsus ab ubere matris audeat, inque uicem det mollibus ora capistris inualidus etiamque tremens, etiam inscius aeui. at tribus exactis ubi quarta accesserit aestas, carpere mox gyrum incipiat gradibusque sonare compositis, sinuetque alterna uolumina crurum, sitque laboranti similis; tum cursibus auras tum uocet, ac per aperta uolans ceu liber habenis aequora uix summa uestigia ponat harena: qualis Hyperboreis Aquilo cum densus ab oris incubuit, Scythiaeque hiemes atque arida differt nubila; tum segetes altae campique natantes lenibus horrescunt flabris, summaeque sonorem dant siluae, longique urgent ad litora fluctus; ille uolat simul arua fuga simul aequora uerrens. hinc uel ad Elei metas et maxima campi sudabit spatia et spumas aget ore cruentas, Belgica uel molli melius feret esseda collo. tum demum crassa magnum farragine corpus crescere iam domitis sinito; namque ante domandum ingentis tollent animos, prensique negabunt uerbera lenta pati et duris parere lupatis. Sed non ulla magis uiris industria firmat quam Venerem et caeci stimulos auertere amoris, siue boum siue est cui gratior usus equorum. atque ideo tauros procul atque in sola relegant pascua post montem oppositum et trans flumina lata, aut intus clausos satura ad praesepia seruant. carpit enim uiris paulatim uritque uidendo femina, nec nemorum patitur meminisse nec herbae dulcibus illa quidem inlecebris, et saepe superbos cornibus inter se subigit decernere amantis. pascitur in magna Sila formosa iuuenca: illi alternantes multa ui proelia miscent uulneribus crebris; lauit ater corpora sanguis, uersaque in obnixos urgentur cornua uasto cum gemitu; reboant siluaeque et longus Olympus. nec mos bellantis una stabulare, sed alter uictus abit longeque ignotis exsulat oris, multa gemens ignominiam plagasque superbi uictoris, tum quos amisit inultus amores, et stabula aspectans regnis excessit auitis. ergo omni cura uiris exercet et inter dura iacet pernox instrato saxa cubili frondibus hirsutis et carice pastus acuta, et temptat sese atque irasci in cornua discit arboris obnixus trunco, uentosque lacessit ictibus, et sparsa ad pugnam proludit harena. post ubi collectum robur uiresque refectae, signa mouet praecepsque oblitum fertur in hostem: fluctus uti medio coepit cum albescere ponto, longius ex altoque sinum trahit, utque uolutus ad terras immane sonat per saxa neque ipso monte minor procumbit, at ima exaestuat unda uerticibus nigramque alte subiectat harenam. Omne adeo genus in terris hominumque ferarumque et genus aequoreum, pecudes pictaeque uolucres, in furias ignemque ruunt: amor omnibus idem. tempore non alio catulorum oblita leaena saeuior errauit campis, nec funera uulgo tam multa informes ursi stragemque dedere per siluas; tum saeuus aper, tum pessima tigris; heu male tum Libyae solis erratur in agris. nonne uides ut tota tremor pertemptet equorum corpora, si tantum notas odor attulit auras? ac neque eos iam frena uirum neque uerbera saeua, non scopuli rupesque cauae atque obiecta retardant flumina correptosque unda torquentia montis. ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus et pede prosubigit terram, fricat arbore costas atque hinc atque illinc umeros ad uulnera durat. quid iuuenis, magnum cui uersat in ossibus ignem durus amor? nempe abruptis turbata procellis nocte natat caeca serus freta, quem super ingens porta tonat caeli, et scopulis inlisa reclamant aequora; nec miseri possunt reuocare parentes, nec moritura super crudeli funere uirgo. quid lynces Bacchi uariae et genus acre luporum atque canum? quid quae imbelles dant proelia cerui? scilicet ante omnis furor est insignis equarum; et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci Potniades malis membra absumpsere quadrigae. illas ducit amor trans Gargara transque sonantem Ascanium; superant montis et flumina tranant. continuoque auidis ubi subdita flamma medullis (uere magis, quia uere calor redit ossibus), illae ore omnes uersae in Zephyrum stant rupibus altis, exceptantque leuis auras, et saepe sine ullis coniugiis uento grauidae (mirabile dictu) saxa per et scopulos et depressas conuallis diffugiunt, non, Eure, tuos neque solis ad ortus, in Borean Caurumque, aut unde nigerrimus Auster nascitur et pluuio contristat frigore caelum. hic demum, hippomanes uero quod nomine dicunt pastores, lentum destillat ab inguine uirus, hippomanes, quod saepe malae legere nouercae miscueruntque herbas et non innoxia uerba. Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus, singula dum capti circumuectamur amore. hoc satis armentis: superat pars altera curae, lanigeros agitare greges hirtasque capellas; hic labor, hinc laudem fortes sperate coloni. nec sum animi dubius uerbis ea uincere magnum quam sit et angustis hunc addere rebus honorem; sed me Parnasi deserta per ardua dulcis raptat amor; iuuat ire iugis, qua nulla priorum Castaliam molli deuertitur orbita cliuo. nunc, ueneranda Pales, magno nunc ore sonandum. Incipiens stabulis edico in mollibus herbam carpere ouis, dum mox frondosa reducitur aestas, et multa duram stipula filicumque maniplis sternere subter humum, glacies ne frigida laedat molle pecus scabiemque ferat turpisque podagras. post hinc digressus iubeo frondentia capris arbuta sufficere et fluuios praebere recentis, et stabula a uentis hiberno opponere soli ad medium conuersa diem, cum frigidus olim iam cadit extremoque inrorat Aquarius anno. hae quoque non cura nobis leuiore tuendae, nec minor usus erit, quamuis Milesia magno uellera mutentur Tyrios incocta rubores. densior hinc suboles, hinc largi copia lactis; quam magis exhausto spumauerit ubere mulctra, laeta magis pressis manabunt flumina mammis. nec minus interea barbas incanaque menta Cinyphii tondent hirci saetasque comantis usum in castrorum et miseris uelamina nautis. pascuntur uero siluas et summa Lycaei, horrentisque rubos et amantis ardua dumos, atque ipsae memores redeunt in tecta suosque ducunt et grauido superant uix ubere limen. ergo omni studio glaciem uentosque niualis, quo minor est illis curae mortalis egestas, auertes, uictumque feres et uirgea laetus pabula, nec tota claudes faenilia bruma. At uero Zephyris cum laeta uocantibus aestas in saltus utrumque gregem atque in pascua mittet, Luciferi primo cum sidere frigida rura carpamus, dum mane nouum, dum gramina canent, et ros in tenera pecori gratissimus herba. inde ubi quarta sitim caeli collegerit hora et cantu querulae rumpent arbusta cicadae, ad puteos aut alta greges ad stagna iubebo currentem ilignis potare canalibus undam; aestibus at mediis umbrosam exquirere uallem, sicubi magna Iouis antiquo robore quercus ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra; tum tenuis dare rursus aquas et pascere rursus solis ad occasum, cum frigidus aera Vesper temperat, et saltus reficit iam roscida luna, litoraque alcyonen resonant, acalanthida dumi. Quid tibi pastores Libyae, quid pascua uersu prosequar et raris habitata mapalia tectis? saepe diem noctemque et totum ex ordine mensem pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis hospitiis: tantum campi iacet. omnia secum armentarius Afer agit, tectumque laremque armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram; non secus ac patriis acer Romanus in armis iniusto sub fasce uiam cum carpit, et hosti ante exspectatum positis stat in agmine castris. At non qua Scythiae gentes Maeotiaque unda, turbidus et torquens flauentis Hister harenas, quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem. illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullae aut herbae campo apparent aut arbore frondes; sed iacet aggeribus niueis informis et alto terra gelu late septemque adsurgit in ulnas. semper hiems, semper spirantes frigora Cauri; tum Sol pallentis haud umquam discutit umbras, nec cum inuectus equis altum petit aethera, nec cum praecipitem Oceani rubro lauit aequore currum. concrescunt subitae currenti in flumine crustae, undaque iam tergo ferratos sustinet orbis, puppibus illa prius, patulis nunc hospita plaustris; aeraque dissiliunt uulgo, uestesque rigescunt indutae, caeduntque securibus umida uina, et totae solidam in glaciem uertere lacunae, stiriaque impexis induruit horrida barbis. interea toto non setius aere ningit: intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis corpora magna boum, confertoque agmine cerui torpent mole noua et summis uix cornibus exstant. hos non immissis canibus, non cassibus ullis puniceaeue agitant pauidos formidine pennae, sed frustra oppositum trudentis pectore montem comminus obtruncant ferro grauiterque rudentis caedunt et magno laeti clamore reportant. ipsi in defossis specubus secura sub alta otia agunt terra, congestaque robora totasque aduoluere focis ulmos ignique dedere. hic noctem ludo ducunt, et pocula laeti fermento atque acidis imitantur uitea sorbis. talis Hyperboreo Septem subiecta trioni gens effrena uirum Riphaeo tunditur Euro et pecudum fuluis uelatur corpora saetis. Si tibi lanitium curae, primum aspera silua lappaeque tribolique absint; fuge pabula laeta; continuoque greges uillis lege mollibus albos. illum autem, quamuis aries sit candidus ipse, nigra subest udo tantum cui lingua palato, reice, ne maculis infuscet uellera pullis nascentum, plenoque alium circumspice campo. munere sic niueo lanae, si credere dignum est, Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit in nemora alta uocans; nec tu aspernata uocantem. At cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas: hinc et amant fluuios magis, et magis ubera tendunt et salis occultum referunt in lacte saporem. multi etiam excretos prohibent a matribus haedos, primaque ferratis praefigunt ora capistris. quod surgente die mulsere horisque diurnis, nocte premunt; quod iam tenebris et sole cadente, sub lucem: exportant calathis (adit oppida pastor), aut parco sale contingunt hiemique reponunt. Nec tibi cura canum fuerit postrema, sed una uelocis Spartae catulos acremque Molossum pasce sero pingui. numquam custodibus illis nocturnum stabulis furem incursusque luporum aut impacatos a tergo horrebis Hiberos. saepe etiam cursu timidos agitabis onagros, et canibus leporem, canibus uenabere dammas; saepe uolutabris pulsos siluestribus apros latratu turbabis agens, montisque per altos ingentem clamore premes ad retia ceruum. Disce et odoratam stabulis accendere cedrum galbaneoque agitare grauis nidore chelydros. saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu uipera delituit caelumque exterrita fugit, aut tecto adsuetus coluber succedere et umbrae (pestis acerba boum) pecorique aspergere uirus fouit humum. cape saxa manu, cape robora, pastor, tollentemque minas et sibila colla tumentem deice! iamque fuga timidum caput abdidit alte, cum medii nexus extremaeque agmina caudae soluuntur, tardosque trahit sinus ultimus orbis. est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis squamea conuoluens sublato pectore terga atque notis longam maculosus grandibus aluum, qui, dum amnes ulli rumpuntur fontibus et dum uere madent udo terrae ac pluuialibus Austris, stagna colit ripisque habitans hic piscibus atram improbus ingluuiem ranisque loquacibus explet; postquam exusta palus terraeque ardore dehiscunt, exsilit in siccum, et flammantia lumina torquens saeuit agris asperque siti atque exterritus aestu. ne mihi tum mollis sub diuo carpere somnos neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas, cum positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta uoluitur, aut catulos tectis aut oua relinquens, arduus ad solem et linguis micat ore trisulcis. Morborum quoque te causas et signa docebo. turpis ouis temptat scabies, ubi frigidus imber altius ad uiuum persedit et horrida cano bruma gelu, uel cum tonsis inlotus adhaesit sudor, et hirsuti secuerunt corpora uepres. dulcibus idcirco fluuiis pecus omne magistri perfundunt, udisque aries in gurgite uillis mersatur, missusque secundo defluit amni; aut tonsum tristi contingunt corpus amurca et spumas miscent argenti uiuaque sulpura Idaeasque pices et pinguis unguine ceras scillamque elleborosque grauis nigrumque bitumen. non tamen ulla magis praesens fortuna laborum est quam si quis ferro potuit rescindere summum ulceris os: alitur uitium uiuitque tegendo, dum medicas adhibere manus ad uulnera pastor abnegat et meliora deos sedet omina poscens. quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa cum furit atque artus depascitur arida febris, profuit incensos aestus auertere et inter ima ferire pedis salientem sanguine uenam, Bisaltae quo more solent acerque Gelonus, cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum, et lac concretum cum sanguine potat equino. quam procul aut molli succedere saepius umbrae uideris aut summas carpentem ignauius herbas extremamque sequi, aut medio procumbere campo pascentem et serae solam decedere nocti— continuo culpam ferro compesce, priusquam dira per incautum serpant contagia uulgus. non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo quam multae pecudum pestes. nec singula morbi corpora corripiunt, sed tota aestiua repente, spemque gregemque simul cunctamque ab origine gentem. tum sciat, aerias Alpis et Norica si quis castella in tumulis et Iapydis arua Timaui nunc quoque post tanto uideat, desertaque regna pastorum et longe saltus lateque uacantis. Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est tempestas totoque autumni incanduit aestu et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum, corrupitque lacus, infecit pabula tabo. nec uia mortis erat simplex; sed ubi ignea uenis omnibus acta sitis miseros adduxerat artus, rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se ossa minutatim morbo conlapsa trahebat. saepe in honore deum medio stans hostia ad aram, lanea dum niuea circumdatur infula uitta, inter cunctantis cecidit moribunda ministros; aut si quam ferro mactauerat ante sacerdos, inde neque impositis ardent altaria fibris, nec responsa potest consultus reddere uates, ac uix suppositi tinguntur sanguine cultri summaque ieiuna sanie infuscatur harena. hinc laetis uituli uulgo moriuntur in herbis et dulcis animas plena ad praesepia reddunt; hinc canibus blandis rabies uenit, et quatit aegros tussis anhela sues ac faucibus angit obesis. labitur infelix studiorum atque immemor herbae uictor equus fontisque auertitur et pede terram crebra ferit; demissae aures, incertus ibidem sudor et ille quidem morituris frigidus; aret pellis et ad tactum tractanti dura resistit. haec ante exitium primis dant signa diebus: sin in processu coepit crudescere morbus, tum uero ardentes oculi atque attractus ab alto spiritus, interdum gemitu grauis, imaque longo ilia singultu tendunt, it naribus ater sanguis, et obsessas fauces premit aspera lingua. profuit inserto latices infundere cornu Lenaeos; ea uisa salus morientibus una. mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti ardebant, ipsique suos iam morte sub aegra (di meliora piis, erroremque hostibus illum!) discissos nudis laniabant dentibus artus. ecce autem duro fumans sub uomere taurus concidit et mixtum spumis uomit ore cruorem extremosque ciet gemitus. it tristis arator maerentem abiungens fraterna morte iuuencum, atque opere in medio defixa reliquit aratra. non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt prata mouere animum, non qui per saxa uolutus purior electro campum petit amnis; at ima soluuntur latera, atque oculos stupor urget inertis ad terramque fluit deuexo pondere ceruix. quid labor aut benefacta iuuant? quid uomere terras inuertisse grauis? atqui non Massica Bacchi munera, non illis epulae nocuere repostae: frondibus et uictu pascuntur simplicis herbae, pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu flumina, nec somnos abrumpit cura salubris. tempore non alio dicunt regionibus illis quaesitas ad sacra boues Iunonis et uris imparibus ductos alta ad donaria currus. ergo aegre rastris terram rimantur, et ipsis unguibus infodiunt fruges, montisque per altos contenta ceruice trahunt stridentia plaustra. non lupus insidias explorat ouilia circum nec gregibus nocturnus obambulat: acrior illum cura domat; timidi dammae ceruique fugaces nunc interque canes et circum tecta uagantur. iam maris immensi prolem et genus omne natantum litore in extremo ceu naufraga corpora fluctus proluit; insolitae fugiunt in flumina phocae. interit et curuis frustra defensa latebris uipera et attoniti squamis astantibus hydri. ipsis est aer auibus non aequus, et illae praecipites alta uitam sub nube relinquunt. praeterea iam nec mutari pabula refert, quaesitaeque nocent artes; cessere magistri, Phillyrides Chiron Amythaoniusque Melampus. saeuit et in lucem Stygiis emissa tenebris pallida Tisiphone Morbos agit ante Metumque, inque dies auidum surgens caput altius effert. balatu pecorum et crebris mugitibus amnes arentesque sonant ripae collesque supini. iamque cateruatim dat stragem atque aggerat ipsis in stabulis turpi dilapsa cadauera tabo, donec humo tegere ac foueis abscondere discunt. nam neque erat coriis usus, nec uiscera quisquam aut undis abolere potest aut uincere flamma; ne tondere quidem morbo inluuieque peresa uellera nec telas possunt attingere putris; uerum etiam inuisos si quis temptarat amictus, ardentes papulae atque immundus olentia sudor membra sequebatur, nec longo deinde moranti tempore contactos artus sacer ignis edebat.

Liber IV

Protinus aerii mellis caelestia dona exsequar: hanc etiam, Maecenas, adspice partem. Admiranda tibi levium spectacula rerum magnanimosque duces totiusque ordine gentis mores et studia et populos et proelia dicam. In tenui labor; at tenuis non gloria, si quem numina laeva sinunt auditque vocatus Apollo. Principio sedes apibus statioque petenda, quo neque sit ventis aditus—nam pabula venti ferre domum prohibent—neque oves haedique petulci floribus insultent aut errans bucula campo decutiat rorem et surgentes atterat herbas. Absint et picti squalentia terga lacerti pinguibus a stabulis meropesque aliaeque volucres et manibus Procne pectus signata cruentis; omnia nam late vastant ipsasque volantes ore ferunt dulcem nidis immitibus escam. At liquidi fontes et stagna virentia musco adsint et tenuis fugiens per gramina rivus, palmaque vestibulum aut ingens oleaster inumbret, ut, cum prima novi ducent examina reges vere suo ludetque favis emissa iuventus, vicina invitet decedere ripa calori, obviaque hospitiis teneat frondentibus arbos. In medium, seu stabit iners seu profluet umor, transversas salices et grandia conice saxa, pontibus ut crebris possint consistere et alas pandere ad aestivum solem, si forte morantes sparserit aut praeceps Neptuno immerserit Eurus. Haec circum casiae virides et olentia late serpylla et graviter spirantis copia thymbrae floreat inriguumque bibant violaria fontem. Ipsa autem, seu corticibus tibi suta cavatis, seu lento fuerint alvaria vimine texta, angustos habeant aditus: nam frigore mella cogit hiems, eademque calor liquefacta remittit. Utraque vis apibus pariter metuenda; neque illae nequiquam in tectis certatim tenuia cera spiramenta linunt fucoque et floribus oras explent collectumque haec ipsa ad munera gluten et visco et Phrygiae servant pice lentius Idae. Saepe etiam effossis, si vera est fama, latebris sub terra fovere larem, penitusque repertae pumicibusque cavis exesaeque arboris antro. Tu tamen et levi rimosa cubilia limo ungue fovens circum et raras superinice frondes. Neu propius tectis taxum sine, neve rubentes ure foco cancros, altae neu crede paludi, aut ubi odor caeni gravis aut ubi concava pulsu saxa sonant vocisque offensa resultat imago. Quod superest, ubi pulsam hiemem sol aureus egit sub terras caelumque aestiva luce reclusit, illae continuo saltus silvasque peragrant purpureosque metunt flores et flumina libant summa leves. Hinc nescio qua dulcedine laetae progeniem nidosque fovent, hinc arte recentes excudunt ceras et mella tenacia fingunt. Hinc ubi iam emissum caveis ad sidera caeli nare per aestatem liquidam suspexeris agmen obscuramque trahi vento mirabere nubem, contemplator: aquas dulces et frondea semper tecta petunt. Huc tu iussos adsperge sapores, trita melisphylla et cerinthae ignobile gramen, tinnitusque cie et Matris quate cymbala circum. ipsae consident medicatis sedibus, ipsae intima more suo sese in cunabula condent. Sin autem ad pugnam exierint, nam saepe duobus regibus incessit magno discordia motu, continuoque animos vulgi et trepidantia bello corda licet longe praesciscere; namque morantes Martius ille aeris rauci canor increpat et vox auditur fractos sonitus imitata tubarum; tum trepidae inter se coeunt pennisque coruscant spiculaque exacuunt rostris aptantque lacertos et circa regem atque ipsa ad praetoria densae miscentur magnisque vocant clamoribus hostem. Ergo ubi ver nactae sudum camposque patentes, erumpunt portis; concurritur, aethere in alto fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem praecipitesque cadunt; non densior aëre grando, nec de concussa tantum pluit ilice glandis. ipsi per medias acies insignibus alis ingentes animos angusto in pectore versant, usque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos aut hos versa fuga victor dare terga subegit. Hi motus animorum atque haec certamina tanta pulveris exigui iactu compressa quiescent. Verum ubi ductores acie revocaveris ambo, deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit, dede neci; melior vacua sine regnet in aula. Alter erit maculis auro squalentibus ardens; nam duo sunt genera: hic melior, insignis et ore et rutilis clarus squamis, ille horridus alter desidia latamque trahens inglorius alvum. Ut binae regum facies, ita corpora plebis. Namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto cum venit et sicco terram spuit ore viator aridus; elucent aliae et fulgore coruscant ardentes auro et paribus lita corpora guttis. Haec potior suboles, hinc caeli tempore certo dulcia mella premes, nec tantum dulcia, quantum et liquida et durum Bacchi domitura saporem. At cum incerta volant caeloque examina ludunt contemnuntque favos et frigida tecta relinquunt, instabiles animos ludo prohibebis inani. Nec magnus prohibere labor: tu regibus alas eripe; non illis quisquam cunctantibus altum ire iter aut castris audebit vellere signa. Invitent croceis halantes floribus horti et custos furum atque avium cum falce saligna Hellespontiaci servet tutela Priapi. Ipse thymum pinosque ferens de montibus altis tecta serat late circum, cui talia curae; ipse labore manum duro terat, ipse feraces figat humo plantas et amicos inriget imbres. Atque equidem, extremo ni iam sub fine laborum vela traham et terris festinem advertere proram, forsitan et, pingues hortos quae cura colendi ornaret, canerem, biferique rosaria Paesti, quoque modo potis gauderent intiba rivis et virides apio ripae, tortusque per herbam cresceret in ventrem cucumis; nec sera comantem narcissum aut flexi tacuissem vimen acanthi pallentesque hederas et amantes litora myrtos. Namque sub Oebaliae memini me turribus arcis, qua niger umectat flaventia culta Galaesus, Corycium vidisse senem, cui pauca relicti iugera ruris erant, nec fertilis illa iuvencis nec pecori opportuna seges nec commoda Baccho. Hic rarum tamen in dumis olus albaque circum lilia verbenasque premens vescumque papaver regum aequabat opes animis seraque revertens nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis. Primus vere rosam atque autumno carpere poma, et cum tristis hiems etiamnum frigore saxa rumperet et glacie cursus frenaret aquarum, ille comam mollis iam tondebat hyacinthi aestatem increpitans seram Zephyrosque morantes. Ergo apibus fetis idem atque examine multo primus abundare et spumantia cogere pressis mella favis; illi tiliae atque uberrima pinus, quotque in flore novo pomis se fertilis arbos induerat, totidem autumno matura tenebat. Ille etiam seras in versum distulit ulmos eduramque pirum et spinos iam pruna ferentes iamque ministrantem platanum potantibus umbras. Verum haec ipse equidem spatiis exclusus iniquis praetereo atque aliis post me memoranda relinquo. Nunc age, naturas apibus quas Iuppiter ipse addidit, expediam, pro qua mercede canoros Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae Dictaeo caeli regem pavere sub antro. Solae communes natos, consortia tecta urbis habent magnisque agitant sub legibus aevum, et patriam solae et certos novere penates, venturaeque hiemis memores aestate laborem experiuntur et in medium quaesita reponunt. Namque aliae victu invigilant et foedere pacto exercentur agris; pars intra saepta domorum Narcissi lacrimam et lentum de cortice gluten prima favis ponunt fundamina, deinde tenaces suspendunt ceras: aliae spem gentis adultos educunt fetus, aliae purissima mella stipant et liquido distendunt nectare cellas. Sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti, inque vicem speculantur aquas et nubila caeli aut onera accipiunt venientum aut agmine facto ignavum fucos pecus a praesepibus arcent. Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella. ac veluti lentis Cyclopes fulmina massis cum properant, alii taurinis follibus auras accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt aera lacu; gemit impositis incudibus Aetna; illi inter sese magna vi bracchia tollunt in numerum versantque tenaci forcipe ferrum: non aliter, si parva licet componere magnis, Cecropias innatus apes amor urget habendi, munere quamque suo. Grandaevis oppida curae et munire favos et daedala fingere tecta. At fessae multa referunt se nocte minores, crura thymo plenae; pascuntur et arbuta passim et glaucas salices casiamque crocumque rubentem et pinguem tiliam et ferrugineos hyacinthos. Omnibus una quies operum, labor omnibus unus: mane ruunt portis; nusquam mora; rursus easdem vesper ubi e pastu tandem decedere campis admonuit, tum tecta petunt, tum corpora curant; fit sonitus, mussantque oras et limina circum. Post, ubi iam thalamis se composuere, siletur in noctem fessosque sopor suus occupat artus. Nec vero a stabulis pluvia impendente recedunt longius aut credunt caelo adventantibus Euris, sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur, excursusque breves temptant et saepe lapillos, ut cumbae instabiles fluctu iactante saburram, tollunt, his sese per inania nubila librant. Illum adeo placuisse apibus mirabere morem, quod neque concubitu indulgent nec corpora segnes in Venerem solvunt aut fetus nixibus edunt: verum ipsae e foliis natos, e suavibus herbis ore legunt, ipsae regem parvosque Quirites sufficiunt aulasque et cerea regna refigunt. Saepe etiam duris errando in cotibus alas attrivere ultroque animam sub fasce dedere: tantus amor florum et generandi gloria mellis. Ergo ipsas quamvis angusti terminus aevi excipiat, neque enim plus septima ducitur aestas, at genus immortale manet multosque per annos stat fortuna domus et avi numerantur avorum. Praeterea regem non sic Aegyptus et ingens Lydia nec populi Parthorum aut Medus Hydaspes observant. Rege incolumi mens omnibus una est; amisso rupere fidem constructaque mella diripuere ipsae et crates solvere favorum. Ille operum custos, illum admirantur et omnes circumstant fremitu denso stipantque frequentes et saepe attollunt umeris et corpora bello obiectant pulchramque petunt per vulnera mortem. His quidam signis atque haec exempla secuti esse apibus partem divinae mentis et haustus aetherios dixere; deum namque ire per omnes terrasque tractusque maris caelumque profundum. Hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum, quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas; scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri omnia nec morti esse locum, sed viva volare sideris in numerum atque alto succedere caelo. Siquando sedem angustam servataque mella thesauris relines, prius haustu sparsus aquarum ora fove fumosque manu praetende sequaces. Bis gravidos cogunt fetus, duo tempora messis, Taygete simul os terris ostendit honestum Pleas et Oceani spretos pede reppulit amnes, aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi tristior hibernas caelo descendit in undas. Illis ira modum supra est, laesaeque venenum morsibus inspirant et spicula caeca relinquunt adfixae venis animasque in vulnere ponunt. Sin duram metues hiemem parcesque futuro contunsosque animos et res miserabere fractas, at suffire thymo cerasque recidere inanes quis dubitet? nam saepe favos ignotus adedit stellio et lucifugis congesta cubilia blattis immunisque sedens aliena ad pabula fucus aut asper crabro imparibus se immiscuit armis, aut dirum tiniae genus, aut invisa Minervae laxos in foribus suspendit aranea casses. Quo magis exhaustae fuerint, hoc acrius omnes incumbent generis lapsi sarcire ruinas complebuntque foros et floribus horrea texent. Si vero, quoniam casus apibus quoque nostros vita tulit, tristi languebunt corpora morbo— quod iam non dubiis poteris cognoscere signis: continuo est aegris alius color, horrida vultum deformat macies, tum corpora luce carentum exportant tectis et tristia funera ducunt; aut illae pedibus conexae ad limina pendent, aut intus clausis cunctantur in aedibus, omnes ignavaeque fame et contracto frigore pigrae. Tum sonus auditur gravior, tractimque susurrant, frigidus ut quondam silvis immurmurat Auster, ut mare sollicitum stridit refluentibus undis, aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis: hic iam galbaneos suadebo incendere odores mellaque harundineis inferre canalibus, ultro hortantem et fessas ad pabula nota vocantem. Proderit et tunsum gallae admiscere saporem Arentesque rosas aut igni pinguia multo defruta vel psithia passos de vite racemos Cecropiumque thymum et grave olentia centaurea. Est etiam flos in pratis, cui nomen amello fecere agricolae, facilis quaerentibus herba; namque uno ingentem tollit de caespite silvam, aureus ipse, sed in foliis, quae plurima circum funduntur, violae sublucet purpura nigrae; [saepe deum nexis ornatae torquibus arae;] asper in ore sapor; tonsis in vallibus illum pastores et curva legunt prope flumina Mellae. Huius odorato radices incoque Baccho pabulaque in foribus plenis adpone canistris. Sed siquem proles subito defecerit omnis, nec genus unde novae stirpis revocetur habebit, tempus et Arcadii memoranda inventa magistri pandere, quoque modo caesis iam saepe iuvencis insincerus apes tulerit cruor. Altius omnem expediam prima repetens ab origine famam. Nam qua Pellaei gens fortunata Canopi accolit effuso stagnantem flumine Nilum et circum pictis vehitur sua rura phaselis, quaque pharetratae vicinia Persidis urget, [et viridem Aegyptum nigra fecundat harena, et diversa ruens septem discurrit in ora usque coloratis amnis devexus ab Indis] omnis in hac certam regio iacit arte salutem. Exiguus primum atque ipsos contractus in usus eligitur locus; hunc angustique imbrice tecti parietibusque premunt artis et quattuor addunt, quattuor a ventis obliqua luce fenestras. Tum vitulus bima curvans iam cornua fronte quaeritur; huic geminae nares et spiritus oris multa reluctanti obstruitur, plagisque perempto tunsa per integram solvuntur viscera pellem. Sic positum in clauso linquunt et ramea costis subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentes. Hoc geritur Zephyris primum impellentibus undas, ante novis rubeant quam prata coloribus, ante garrula quam tignis nidum suspendat hirundo. Interea teneris tepefactus in ossibus umor aestuat et visenda modis animalia miris, trunca pedum primo, mox et stridentia pennis, miscentur tenuemque magis magis aëra carpunt, donec, ut aestivis effusus nubibus imber, erupere aut ut nervo pulsante sagittae, prima leves ineunt si quando proelia Parthi. Quis deus hanc, Musae, quis nobis extudit artem? Unde nova ingressus hominum experientia cepit? Pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe, amissis, ut fama, apibus morboque fameque, tristis ad extremi sacrum caput adstitit amnis multa querens atque hac adfatus voce parentem: 'Mater, Cyrene mater, quae gurgitis huius ima tenes, quid me praeclara stirpe deorum, si modo, quem perhibes, pater est Thymbraeus Apollo, invisum fatis genuisti? aut quo tibi nostri pulsus amor? quid me caelum sperare iubebas? En etiam hunc ipsum vitae mortalis honorem, quem mihi vix frugum et pecudum custodia sollers omnia temptanti extuderat, te matre relinquo. Quin age et ipsa manu felices erue silvas, fer stabulis inimicum ignem atque interfice messes, ure sata et validam in vites molire bipennem, tanta meae si te ceperunt taedia laudis.' At mater sonitum thalamo sub fluminis alti sensit. Eam circum Milesia vellera Nymphae carpebant hyali saturo fucata colore, drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque, caesariem effusae nitidam per candida colla, Nesaee Spioque Thaliaque Cymodoceque, Cydippeque et flava Lycorias, altera virgo, altera tum primos Lucinae experta labores, Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae, ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae, atque Ephyre atque Opis et Asia Deiopea et tandem positis velox Arethusa sagittis. Inter quas curam Clymene narrabat inanem Vulcani Martisque dolos et dulcia furta, aque Chao densos divum numerabat amores carmine quo captae dum fusis mollia pensa devolvunt, iterum maternas impulit aures luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes obstipuere; sed ante alias Arethusa sorores prospiciens summa flavum caput extulit unda et procul: 'O gemitu non frustra exterrita tanto, Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura, tristis Aristaeus Penei genitoris ad undam stat lacrimans et te crudelem nomine dicit.' Huic percussa nova mentem formidine mater, 'duc, age, duc ad nos; fas illi limina divum tangere,' ait. Simul alta iubet discedere late flumina, qua iuvenis gressus inferret. At illum curvata in montis faciem circumstetit unda accepitque sinu vasto misitque sub amnem. Iamque domum mirans genetricis et umida regna speluncisque lacus clausos lucosque sonantes ibat et ingenti motu stupefactus aquarum omnia sub magna labentia flumina terra spectabat diversa locis, Phasimque Lycumque et caput, unde altus primum se erumpit Enipeus unde pater Tiberinus et unde Aniena fluenta saxosusque sonans Hypanis Mysusque Caicus, et gemina auratus taurino cornua vultu Eridanus, quo non alius per pinguia culta in mare purpureum violentior effluit amnis. Postquam est in thalami pendentia pumice tecta perventum et nati fletus cognovit inanes Cyrene, manibus liquidos dant ordine fontes germanae tonsisque ferunt mantelia villis; pars epulis onerant mensas et plena reponunt pocula, Panchaeis adolescunt ignibus arae; et mater, 'Cape Maeonii carchesia Bacchi: Oceano libemus,' ait. Simul ipsa precatur Oceanumque patrem rerum Nymphasque sorores centum quae silvas, centum quae flumina servant. Ter liquido ardentem perfundit nectare Vestam, ter flamma ad summum tecti subiecta reluxit. Omine quo firmans animum sic incipit ipsa: 'Est in Carpathio Neptuni gurgite vates caeruleus Proteus, magnum qui piscibus aequor et iuncto bipedum curru metitur equorum. Hic nunc Emathiae portus patriamque revisit Pallenen, hunc et Nymphae veneramur et ipse grandaevus Nereus; novit namque omnia vates, quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur; quippe ita Neptuno visum est, immania cuius armenta et turpes pascit sub gurgite phocas. Hic tibi, nate, prius vinclis capiendus, ut omnem expediat morbi causam eventusque secundet. Nam sine vi non ulla dabit praecepta, neque illum orando flectes; vim duram et vincula capto tende; doli circum haec demum frangentur inanes. Ipsa ego, te, medios cum sol accenderit aestus, cum sitiunt herbae et pecori iam gratior umbra est, in secreta senis ducam, quo fessus ab undis se recipit, facile ut somno adgrediare iacentem. Verum ubi correptum manibus vinclisque tenebis, tum variae eludent species atque ora ferarum Fiet enim subito sus horridus atraque tigris squamosusque draco et fulva cervice leaena, aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclis excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit. Sed quanto ille magis formas se vertet in omnes, tanto, nate, magis contende tenacia vincla, donec talis erit mutato corpore, qualem videris, incepto tegeret cum lumina somno". Haec ait et liquidum ambrosiae defundit odorem, quo totum nati corpus perduxit; at illi dulcis compositis spiravit crinibus aura atque habilis membris venit vigor. Est specus ingens exesi latere in montis, quo plurima vento cogitur inque sinus scindit sese unda reductos, deprensis olim statio tutissima nautis; intus se vasti Proteus tegit obice saxi. Hic iuvenem in latebris aversum a lumine Nympha collocat; ipsa procul nebulis obscura resistit. Iam rapidus torrens sitientes Sirius Indos ardebat, caelo et medium sol igneus orbem hauserat; arebant herbae et cava flumina siccis faucibus ad limum radii tepefacta coquebant: cum Proteus consueta petens e fluctibus antra ibat; eum vasti circum gens umida ponti exsultans rorem late dispergit amarum. Sternunt se somno diversae in litore phocae. Ipse, velut stabuli custos in montibus olim, vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit, auditisque lupos acuunt balatibus agni, considit scopulo medius numerumque recenset. Cuius Aristaeo quoniam est oblata facultas, vix defessa senem passus componere membra cum clamore ruit magno manicisque iacentem occupat. Ille suae contra non immemor artis omnia transformat sese in miracula rerum, ignemque horribilemque feram fluviumque liquentem. Verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus in sese redit atque hominis tandem ore locutus: 'Nam quis te, iuvenum confidentissime, nostras iussit adire domos? Quidve hinc petis?' inquit. At ille: 'Scis, Proteu, scis ipse; neque est te fallere quicquam sed tu desine velle. Deum praecepta secuti venimus hinc lapsis quaesitum oracula rebus". Tantum effatus. Ad haec vates vi denique multa ardentes oculos intorsit lumine glauco et graviter frendens sic fatis ora resolvit. "Non te nullius exercent numinis irae; magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus haudquaquam ob meritum poenas, ni fata resistant, suscitat et rapta graviter pro coniuge saevit. Illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps, immanem ante pedes hydrum moritura puella servantem ripas alta non vidit in herba. At chorus aequalis Dryadum clamore supremos implerunt montes; flerunt Rhodopeiae arces altaque Pangaea et Rhesi mavortia tellus atque Getae atque Hebrus et Actias Orithyia. Ipse cava solans aegrum testudine amorem te, dulcis coniunx, te solo in litore secum, te veniente die, te decedente canebat. Taenarias etiam fauces, alta ostia Ditis, et caligantem nigra formidine lucum ingressus manesque adiit regemque tremendum nesciaque humanis precibus mansuescere corda. At cantu commotae Erebi de sedibus imis umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum, quam multa in foliis avium se milia condunt vesper ubi aut hibernus agit de montibus imber, matres atque viri defunctaque corpora vita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuvenes ante ora parentum, quos circum limus niger et deformis harundo Cocyti tardaque palus inamabilis unda alligat et noviens Styx interfusa coercet. Quin ipsae stupuere domus atque intima Leti tartara caeruleosque implexae crinibus angues Eumenides, tenuitque inhians tria Cerberus ora atque Ixionii vento rota constitit orbis. Iamque pedem referens casus evaserat omnes; redditaque Eurydice superas veniebat ad auras, pone sequens, namque hanc dederat Proserpina legem, cum subita incautum dementia cepit amantem, ignoscenda quidem, scirent si ignoscere manes. Restitit Eurydicenque suam iam luce sub ipsa immemor heu! victusque animi respexit. Ibi omnis effusus labor atque immitis rupta tyranni foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis. Illa, Quis et me, inquit, miseram et te perdidit, Orpheu, quis tantus furor? En iterum crudelia retro Fata vocant, conditque natantia lumina somnus. Iamque vale: feror ingenti circumdata nocte invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas! dixit et ex oculis subito, ceu fumus in auras commixtus tenues, fugit diversa, neque illum, prensantem nequiquam umbras et multa volentem dicere, praeterea vidit, nec portitor Orci amplius obiectam passus transire paludem. Quid faceret? Quo se rapta bis coniuge ferret? Quo fletu Manis, quae numina voce moveret? Illa quidem Stygia nabat iam frigida cumba. Septem illum totos perhibent ex ordine menses rupe sub aëria deserti ad Strymonis undam flesse sibi et gelidis haec evolvisse sub antris mulcentem tigres et agentem carmine quercus; qualis populea maerens philomela sub umbra amissos queritur fetus, quos durus arator observans nido implumes detraxit; at illa flet noctem ramoque sedens miserabile carmen integrat et maestis late loca questibus implet. Nulla Venus, non ulli animum flexere hymenaei. Solus Hyperboreas glacies Tanaimque nivalem arvaque Riphaeis numquam viduata pruinis lustrabat raptam Eurydicen atque inrita Ditis dona querens; spretae Ciconum quo munere matres inter sacra deum nocturnique orgia Bacchi discerptum latos iuvenem sparsere per agros. Tum quoque marmorea caput a cervice revulsum gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus volveret, Eurydicen vox ipsa et frigida lingua ah miseram Eurydicen! anima fugiente vocabat: Eurydicen toto referebant flumine ripae". Haec Proteus, et se iactu dedit aequor in altum, quaque dedit, spumantem undam sub vertice torsit. At non Cyrene; namque ultro adfata timentem: 'Nate, licet tristes animo deponere curas. Haec omnis morbi causa; hinc miserabile Nymphae, cum quibus illa choros lucis agitabat in altis, exitium misere apibus. Tu munera supplex tende petens pacem et faciles venerare Napaeas; namque dabunt veniam votis irasque remittent. Sed modus orandi qui sit, prius ordine dicam. Quattuor eximios praestanti corpore tauros, qui tibi nunc viridis depascunt summa Lycaei, delige et intacta totidem cervice iuvencas. Quattuor his aras alta ad delubra dearum constitue et sacrum iugulis demitte cruorem, corporaque ipsa boum frondoso desere luco. Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus, inferias Orphei Lethaea papavera mittes et nigram mactabis ovem lucumque revises: placatam Eurydicen vitula venerabere caesa". Haud mora; continuo matris praecepta facessit; ad delubra venit, monstratas excitat aras, quattuor eximios praestanti corpore tauros ducit et intacta totidem cervice iuvencas. Post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus, inferias Orphei mittit lucumque revisit. Hic vero subitum ac dictu mirabile monstrum adspiciunt, liquefacta boum per viscera toto stridere apes utero et ruptis effervere costis, immensasque trahi nubes, iamque arbore summa confluere et lentis uvam demittere ramis. Haec super arvorum cultu pecorumque canebam et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum fulminat Euphraten bello victorque volentes per populos dat iura viamque adfectat Olympo. Illo Vergilium me tempore dulcis alebat Parthenope studiis florentem ignobilis oti, carmina qui lusi pastorum audaxque iuventa, Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi.